On 1 April 1945, the group left Katowice. Their destination was unclear. During the journey, they saw transports of German POWs in cattle wagons heading east. Finally, on the evening of 6 April, they arrived in Chernivtsi. They received a cordial and warm welcome. Chernivtsi still had a relatively large community of returned Jews. They provided the former prisoners with food and money and invited them to dinner almost every day. Otto was also invited several times. The generous reception was also because many Jewish residents were busy preparing for their own emigration, and they would only be allowed to bring the bare necessities. And so, they chose to share what they couldn’t take.

Postcard of the old city of Czernowitz (presentday Chernivtsi)

On 1 April 1945, Otto left at 3am by train from Katowice for Czernowitz (now Chernivtsi in Ukraine). The train journey took six days and Otto Frank wrote daily in his notebook the scenes he saw along the way. In keywords, he describes the lively bartering that took place along the track and on the train, the hours of standing still and the route past destroyed villages.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rosa de Winter-Levy described the train journey as follows: &quot;It is a wonderful journey, though in freight wagons, but now with unlocked doors! There are about 30 of us in a wagon. The mood is cheerful. The &#39;train commander&#39; distributes bread and sugar every day, which articles we get from the Russians.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On the train, Otto Frank again met his old neighbour Eva Geiringer, whom he had already spoken to in Auschwitz shortly after the liberation, hoping she could tell him more about his wife and children. Eva Geiringer, meanwhile, had found her mother Fritzi Markovits again, and when she met Otto Frank again on the train, she introduced the two to each other. Later, a new love would blossom between Fritzi and Otto and they would marry in 1953.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Both Rosa de Winter and Otto Frank&#39;s notebook reveal that once they arrived in Chernivtsi, travellers were warmly welcomed and given food by the city&#39;s large Jewish community. Otto Frank wrote on 7 April 1945: &quot;Got off the train in the morning (...) reception from all sides. People sympathised, as it were.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In Chernivtsi, Otto Frank stayed in a barracks where he slept on the ground but was well fed. His notebook shows that he explored the city and was given plenty to eat, but was not fully recovered physically and suffered from diarrhoea. It also shows that Rosa de Winter and Otto Frank still kept in touch, on 11 April he wrote: Ate at Frau de Winter &#39;s.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After some confusion about who was and was not allowed to continue travelling, Otto Frank left on 22 April 1945 by train for Odessa, where he arrived late at night a day later.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wrg0q" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 1 t/m 6 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frfk5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.38.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nfutx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 305-306.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enwdx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 7 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bnw0p" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 11 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eb4v9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 17 t/m 23 april.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

1 april 1945 vertrok Otto om 3 uur &lsquo;s nachts met de trein vanaf Katowice&nbsp;richting Czernowitz (nu Tsjernivtsi in Oekra&iuml;ne). De treinreis duurde zes dagen en Otto Frank schreef dagelijks in zijn notitieboekje de taferelen die hij onderweg zag. In steekwoorden beschrijft hij de levendige ruilhandel die plaatsvond langs het spoor en de trein, het uren stilstaan en de route langs de verwoeste dorpjes.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rosa de Winter-Levy beschreef de treinreis als volgt: &lsquo;Het is een heerlijke reis, wel in goederenwagons, maar nu met open deuren! Wij zijn met ongeveer 30 personen in een wagon. Er heerscht een opgewekte stemming. De ,,treincommandant&rdquo; deelt iederen dag brood en suiker uit, welke artikelen we van de Russen krijgen.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In de trein ontmoette Otto Frank opnieuw zijn oude buurmeisje Eva Geiringer, die hij kort na de bevrijding al in Auschwitz had gesproken in de hoop dat zij hem meer kon vertellen over zijn vrouw en kinderen. Eva Geiringer&nbsp;had inmiddels haar moeder Fritzi Markovits teruggevonden en toen zij Otto Frank opnieuw in de trein ontmoette, stelde zij de twee aan elkaar voor. Later zou er tussen Fritzi en Otto een nieuwe liefde opbloeien en in 1953 zouden zij met elkaar trouwen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Uit zowel Rosa de Winter als het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat eenmaal aangekomen in Tsjernivtsi, de reizigers hartelijk ontvangen werden en eten kregen van de grote joodse gemeenschap in de stad. Otto Frank schreef op 7 april 1945: &lsquo;Ochtends uitstappen (&hellip;) ontvangst van alle kanten. De mensen leefden als het ware mee.&rsquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In Tsjernivtsi verbleef Otto Frank in een kazerne waar hij op de grond sliep, maar goed te eten kreeg. Uit zijn notitieboekje blijkt dat hij de stad heeft verkend en veel te eten kreeg, maar fysiek niet geheel hersteld was en last had van buikloop. Daarnaast blijkt dat Rosa de Winter en Otto Frank nog contact hielden, op 11 april schreef hij:&nbsp;Gegeten bij&nbsp;Frau de Winter.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Na wat onduidelijkheid over wie er wel en niet verder mochten reizen, vertrok Otto Frank op 22 april 1945 met de trein richting Odessa waar ze een dag later &rsquo;s avonds laat aankwamen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wrg0q" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 1 t/m 6 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frfk5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.38.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nfutx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 305-306.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enwdx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 7 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bnw0p" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 11 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eb4v9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 17 t/m 23 april.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Before the Second World War, Chernivtsi had a large number of Jews among its inhabitants, of which the poet Paul Celan is probably one of the best known. In October 1941, the old Jewish quarter became a ghetto for 50,000 Jews, more than half of whom were deported to ghettos and concentration camps in northern Transnistria (the area between the Dniester and Bug rivers), even though the Romanian mayor of the city ​​managed to save 20,000 Jews from deportation.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

On 1 April 1945, Otto Frank left Katowice for Chernivtsi. He stayed there until 22 April, when he travelled on to Odessa.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="91m5j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia:&nbsp;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Chernivtsi" target="_blank">Chernivtsi</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Tsjernivtsi had tot de Tweede Wereldoorlog een groot aantal Joden onder zijn inwoners, waarvan de dichter Paul Celan waarschijnlijk een van de bekendste is. In oktober 1941 werd de oude Joodse wijk een getto voor 50.000 Joden, waarvan meer dan de helft op transport werd gezet naar getto&rsquo;s en concentratiekampen in het noorden van Transnistri&euml; (het gebied tussen de rivieren Dnjestr en Boeg), al wist de Roemeense burgemeester van de stad wist 20.000 Joden voor deportatie te behoeden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Op 1 april 1945&nbsp;vertrok Otto Frank vanaf Katowice richting Tsjernivtsi. Daar verbleef hij tot 22 april, toen hij verder reisde naar Odessa.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jrv07" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia:&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Tsjernivtsi" target="_blank">Tsjernivtsi</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Return Otto Frank: Chernivtsi

On 1 April, Otto Frank left Katowice for Chernivtsi. He stayed there until 22 April, when he travelled on to Odessa.

Op 1 april vertrok Otto Frank vanaf Katowice richting Tsjernivtsi. Daar verbleef hij tot 22 april, toen hij verder reisde naar Odessa.

Chernivtsi

After 9 May 1945, about 5,500 Jews returned from German concentration camps. About 16,000 Jews emerged from hiding and another 15,000 Jews returned who had otherwise escaped persecution or fled abroad.

Na 9 mei 1945 kwamen ongeveer 5.500 Joden terug uit Duitse concentratiekampen. Ongeveer 16.000 Joden kwamen tevoorschijn uit de onderduik en nog ongeveer 15.000 Joden die op andere manieren aan de vervolging waren ontsnapt of naar het buitenland &nbsp;waren gevlucht.

Return

'Return' in this context refers to the unregulated return of persons to the Netherlands after the liberation, following a stay (forced or otherwise) abroad during World War II.

Met Terugkeer wordt hier bedoeld de na de bevrijding ongeregelde terugkeer van personen naar Nederland, na een (al dan niet gedwongen) verblijf in het buitenland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Chernivtsi is a city in southwestern Ukraine.

Tsjernivtsi is een stad in het zuidwesten van Oekraïne.

Joseph Wolf was Otto Frank&#39;s travelling companion during the repatriation from Auschwitz.

Until May 1940, Wolf lived on the edge of the part of Rotterdam that was destroyed by the bombing. He worked&nbsp;as a diamond cutter, commercial traveller&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;and metal goods manufacturer, among other things.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> From Westerbork he went on the transport of 3 September 1944 to Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Without being in the&nbsp;mixed marriage category, he survived the arrival selection, despite his advanced age. His wife Rebecca Minden did not pass this selection.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Joseph Wolf accompanied&nbsp;Otto Frank when he was repatriated from Auschwitz. Otto&nbsp;wrote in his notebook on 16 April 1945: J. Wolf&#39;s birthday (67). They were in Czernowitz at that time.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Plantageweg 59b, Rotterdam (May1937), Burgemeester Meineszlaan 75b, Rotterdam (21 May1940).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> Graaf Florisstraat 112a, Amsterdam (1947); Smaragdstraat 5 II (1948); Bloemendaal (1951).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nna2n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart J. Wolf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3vw8d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Bureau Oorlogsnazorg, document WBK 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="592s8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam (SAR), Burgerlijke Stand, overlijdensregisters (toegang 999-09), inv. nr. 1952V1, folio V1-054v, akte 1952.318: overlijdensakte Rebecca Minden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="flsn4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 16 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mk8kx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>SAR, Archief van de gemeentesecretarie, afdeling Bevolking (toegang 494-03), Bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten: Gezinskaart J.M. Wolf.</cite></li>
</ol>
</section>

Joseph Wolf was reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatri&euml;ring uit Auschwitz.

Wolf woonde&nbsp;tot mei 1940 aan de rand van het deel van Rotterdam dat door het bombardement werd&nbsp;verwoest. Hij was onder meer diamantslijper, handelsreiziger,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;en metaalwarenfabrikant.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Vanuit Westerbork ging hij met het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Zonder te behoren tot de gemengd gehuwden overleefde&nbsp;hij de aankomstselectie, ondanks zijn gevorderde leeftijd. Zijn echtgenote Rebecca Minden kwam&nbsp;deze selectie niet door.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Joseph Wolf is bij de repatri&euml;ring vanuit Auschwitz in het gezelschap van Otto Frank. Die schreef&nbsp;in zijn notitieboekje op 16 april 1945: J. Wolf jarig. (67). Ze zijn dan in Czernowitz.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Plantageweg 59b, Rotterdam (mei 1937), Burgemeester Meineszlaan 75b, Rotterdam (21 mei 1940).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> Graaf Florisstraat 112a, Amsterdam (1947); Smaragdstraat 5 II (1948); Bloemendaal (1951).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nna2n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart J. Wolf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3vw8d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Bureau Oorlogsnazorg, document WBK 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="592s8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam (SAR), Burgerlijke Stand, overlijdensregisters (toegang 999-09), inv. nr. 1952V1, folio V1-054v, akte 1952.318: overlijdensakte Rebecca Minden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="flsn4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 16 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mk8kx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>SAR, Archief van de gemeentesecretarie, afdeling Bevolking (toegang 494-03), Bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten: Gezinskaart J.M. Wolf.</cite></li>
</ol>
</section>

Joseph Wolf was a travelling companion of Otto Frank during the repatriation from Auschwitz.

Joseph Wolf was een reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatriëring uit Auschwitz.

Joseph Wolf

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december &#39;33 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 943).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter-Levy zat  in hetzelfde transport als waarmee de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau werd gedeporteerd. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter - Levy

Terugreis Otto Frank: Tsjernivtsi

A warm reception in Chernivtsi

Out of the eight people from the Secret Annex, Otto Frank, Anne Frank’s father, was the only one to survive the Holocaust. This is the story of his return from the Auschwitz concentration camp to Amsterdam. This reconstruction is based on Otto’s notes and other testimonies and documents. Click through the slides for the story and on the markers for more information.