Op 12 juni 1942 krijgt Anne Frank een dagboek voor haar verjaardag. Een paar weken later, juli 1942, beginnen de nazi's met het weghalen van Joden uit Nederland naar kampen in het door Duitsland bezette Polen. Ook Margot moet mee. Dat willen Annes ouders niet en daarom duiken ze met z'n vieren onder. De schuilplaats is in het achterhuis van het bedrijfsgebouw van Opekta, Otto's bedrijf. De kantoormedewerkers weten ervan en zij helpen hen. Er komt nog een andere Joodse familie bij: Hermann van Pels, zijn vouw Auguste en hun zoon Peter. Na vier maanden komt de achtste onderduiker: Fritz Pfeffer. Ze mogen nooit naar buiten. Het is soms eng en gevaarlijk, omdat er kan worden ingebroken en omdat de stad wordt gebombardeerd. Anne leest en leert veel en houdt haar dagboek bij, dat voor haar een vriendin is geworden. In 1944 besluit ze om haar dagboek te herschrijven tot een echte roman over het Achterhuis, die ze na de oorlog wil publiceren.

In het Achterhuis denkt Anne nog regelmatig aan Moortje. &lsquo;In de tuin, loopt nu altijd zo&#39;n klein zwart poesje, dat doet mij dan weer aan mijn moortje denken, o, die schat.&rsquo;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Maar in de schuilplaats zou Anne in de ruim twee jaar dat zij daar ondergedoken zat nog vier andere katten tegenkomen.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3gzx" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942,&nbsp;in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

In the Secret Annex, Anne thought about Moortje often. &quot;There&#39;s always a tiny black cat roaming around the yard and it reminds me of my dear sweet Moortje.&quot;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> But in her hiding place, Anne would meet four other cats in the more than two years she spent there.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3gzx" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942,&nbsp;in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne schreef hier voor het eerst in het dagboek dat ze voor haar dertiende verjaardag, op 12 juni 1942, kreeg. Drie weken later dook de familie Frank onder.

Woningcorporatie Ymere kocht de woning in 2004 en restaureerde het pand in de oorspronkelijke jaren-dertig-stijl, in samenwerking met de Anne Frank Stichting,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;die in 2017&nbsp;eigenaar werd van de voormalige woning van de familie Frank aan het Merwedeplein.

Vier Stolpersteine herinneren aan het verblijf van de familie Frank op dit adres.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op de website en app van Google Arts &amp; Culture kunnen bezoekers alle vertrekken van het voormalige woonhuis van de familie Frank bekijken door middel van 360 graden beelden.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="s3yje" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Piet de Rooy e.a.,&nbsp;Het andere huis van Anne Frank: geschiedenis en toekomst van een schrijvershuis,&nbsp;Bussum: Thoth, 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vmdal" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie: Stolpersteine.app: <a href="https://map.stolpersteine.app/nl/amsterdam/locaties/merwedeplein-37-ll-zuid" target="_blank">Merwedeplein 37-II Zuid</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlu92" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Google Arts &amp; Culture, <a href="https://artsandculture.google.com/story/NgVBtLmxVrkeKA" target="_blank">Anne Franks voormalige woonhuis</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne first wrote in her diary, which she was given for her thirteenth birthday on 12 June 1942, in the apartment. Three weeks later the family went into hiding.

The Ymere housing corporation bought the property in 2004, and restored the building in its original 1930s style in partnership with the Anne Frank House,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> which became the owner of the Frank&rsquo;s family former home on Merwedeplein in 2017.

Four&nbsp;Stolpersteine&nbsp;(stumbling stones) commemorate the stay of the Frank family at this&nbsp;address.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The interior of the Frank&#39;s family former home can be seen in 3D via Google Arts &amp; Culture.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nd7jx" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Piet de Rooy e.a.,&nbsp;Het andere huis van Anne Frank: geschiedenis en toekomst van een schrijvershuis,&nbsp;Bussum: Thoth, 2006</cite></li>
	<li data-footnote-id="vmdal" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>See: Stolpersteine.app: <a href="https://map.stolpersteine.app/nl/amsterdam/locaties/merwedeplein-37-ll-zuid" target="_blank">Merwedeplein 37-II Zuid</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w25lk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Google Arts &amp; Culture, <a href="https://artsandculture.google.com/story/NgVBtLmxVrkeKA">Anne Frank&#39;s family home</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Vanaf 5 december 1933 was Otto Frank op het Merwedeplein ingeschreven, de rest van zijn gezin vanaf de zevende.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het duurde echter nog tot midden februari voordat allen daadwerkelijk in de nieuwe woning herenigd waren.

In een brief uit november, gericht aan een vroeger buurmeisje uit Frankfurt, schreef Otto dat zij een woning hadden gevonden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Vanaf het voorjaar van 1934 woonden er achtereenvolgens nog een aantal huishoudelijke hulpen, onderhuurder, familieleden en bekenden korter of langer bij het gezin.&nbsp;Van 24 maart 1939 tot 29 januari 1942 woonde Ediths moeder, Rosalie Holl&auml;nder - Stern, bij het gezin.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kfix7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Woningkaarten (toegangsnummer 5445), inv. nr. 230: Woningkaart Merwedeplein 37-II</cite></li>
	<li data-footnote-id="1mtsw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief: Trenz-Neumann, Gertrud, reg.code A_Getuigen_I_081, A_Getuigen_I_083, A_Getuigen_I_084.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Frank was registered at Merwedeplein from 5 December 1933, and the rest of his family from 7 December.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> However, it was not until mid-February that they were all reunited in their new home.

In a letter from November, addressed to a former neighbour from Frankfurt, Otto wrote that they had found a house.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> From spring 1934 on, a number of household helps, subtenants, relatives and acquaintances lived with the family for shorter or longer periods.

From 24 March 1939 to 29 January 1942, Edith&#39;s mother, Rosalie Holl&auml;nder &mdash; Stern, lived with the family.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kfix7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Woningkaarten (toegangsnummer 5445), inv. nr. 230: Woningkaart Merwedeplein 37-II</cite></li>
	<li data-footnote-id="1mtsw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief: Trenz-Neumann, Gertrud, reg.code A_Getuigen_I_081, A_Getuigen_I_083, A_Getuigen_I_084.</cite></li>
</ol>
</section>

De familie Frank woont op het Merwedeplein in Amsterdam

Otto Frank en Edith Frank woonden vanaf 5 december 1933 op het adres Merwedeplein 37-II. Later die maand kwam Margot, en in februari 1934 kwam Anne naar Amsterdam.

Otto Frank and Edith Frank lived at Merwedeplein 37-II from 5 December 1933. Later that month Margot joined them, and in February 1934 Anne came to Amsterdam.

In de nazomer van 1938 diende Edith Frank - Holl&auml;nder met haar man bij de Nederlandse regering een verzoek in tot toelating van haar moeder tot Nederland. De regering had echter in mei van dat jaar de grenzen gesloten en wees het verzoek daarom af. Het was de zogenaamde Novemberpogrom, ook wel Kristallnacht, waardoor een extra zevenduizend vluchtelingen toegang tot Nederland kregen. Op 17 november 1938&nbsp;kreeg Rosa Holl&auml;nder alsnog toestemming, zij het onder de voorwaarde dat niet ook haar zoons Julius en Walter naar Nederland zouden proberen te komen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Omdat zij Duitsland niet wilde verlaten voor haar zoons veilig waren, duurde het nog tot eind maart van het volgende jaar voor zij daadwerkelijk kwam. Op 24 maart 1939&nbsp;kwam zij bij station Simpelveld Nederland binnen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ze woonde bij het gezin van haar dochter tot ze op&nbsp;29 januari 1942&nbsp;overleed.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4q037" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, (NL-HaNA), Rijksvreemdelingendienst en rechtsvoorgangers, toegangsnr. 2.09.45, inv. nr. 227: secretaris-generaal van Justitie Van Angeren aan Procureur-Generaal, 17 november 1938.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j1ezy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NL-HaNA, Rijksvreemdelingendienst, inv. nr. 227:&nbsp;Otto Frank aan Bureau Grensbewaking, 22 maart 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vsqn" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten, toegang 30238: Archiefkaart R.S. Stern.</cite></li>
</ol>
</section>

In the late summer of 1938, Edith Frank-Holl&auml;nder and her husband applied to the Dutch government for her mother&#39;s admission to the Netherlands. However, in May of that year, the government had closed the borders and the application was rejected. Only because of the so-called November pogrom, also known as Kristallnacht, an additional seven thousand refugees were granted permission to come to the Netherlands. On 17 November 1938, Rosa Holl&auml;nder received her permit, albeit on the condition that her sons Julius and Walter would not try to join her in the Netherlands.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Since she did not want to leave Germany before her sons were safe, it was not until the end of March of the following year before she moved to the Netherlands. On 24 March 1939, she entered the Netherlands at Simpelveld train station.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;She lived with her daughter&#39;s family until she died on 29 January 1942.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4q037" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, (NL-HaNA), Rijksvreemdelingendienst en rechtsvoorgangers, toegangsnr. 2.09.45, inv. nr. 227: secretaris-generaal van Justitie Van Angeren aan Procureur-Generaal, 17 november 1938.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j1ezy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NL-HaNA, Rijksvreemdelingendienst, inv. nr. 227:&nbsp;Otto Frank aan Bureau Grensbewaking, 22 maart 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vsqn" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten, toegang 30238: Archiefkaart R.S. Stern.</cite></li>
</ol>
</section>

Oma Holländer in Nederland

In maart 1939 kwam de oma van Anne en Margot Frank, Rosalie Holländer-Stern, bij hen wonen op het Merwedeplein in Amsterdam. Ze bleef tot ze in januari 1942 overleed.

In March 1939, Rosalie Holländer-Stern, Anne and Margot Frank's grandmother, came to live with the family at Merwedeplein in Amsterdam. She stayed with them until her death in January 1942.

Margot kreeg&nbsp;op 5 juli 1942 een oproep zich te melden voor&nbsp;transport naar Duitsland. Anne schrijft in haar dagboek: &#39;(...)&nbsp;om ongeveer 3 uur kwam een politieagent bij moeder die riep beneden in de deur, mej. Margot Frank, moeder ging naar beneden en kreeg van die agent een kaart, waar opstond dat Margot Frank zich moest melden bij de S.S.&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Volgens Ilse Ledermann-Citroen moesten de ontvangers van deze oproepen de volgende dag (6 juli 1942) tussen acht en negen uur bij de Gestapo verschijnen, waar ze de aanzegging kregen de vijftiende om half drie &#39;s nachts naar het treinstation (niet duidelijk welk) te komen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Deze oproep was de aanleiding voor de familie Frank om meteen onder te duiken.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Voorbereidingen daartoe waren al getroffen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Miep Gies bracht Margot met de fiets in de vroege ochtend van 6 juli 1942 naar de Prinsengracht. De bronnen hierover vertonen kleine onderlinge verschillen:

<ul>
	<li>Dagboek A: &#39;Margot ging ook met een schooltas op de fiets (...)&#39;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a></li>
	<li>Dagboek B: &#39;Margot stopte haar schooltas vol met schoolboeken, haalde haar fiets uit de stalling en reed achter Miep aan weg.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Dat Margot haar eigen fiets nog had is heel waarschijnlijk.</li>
	<li>Miep Gies in een interview:&nbsp;Om zeven uur haalde&nbsp;ze&nbsp;Margot op. Rond half acht waren zij in het Opekta-kantoor. Ze zetten de fietsen binnen en gingen naar boven. Ze&nbsp;maakte de deur van het Achterhuis open en duwde&nbsp;Margot naar binnen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></li>
	<li>Miep Gies in haar boek:&nbsp;Ze&nbsp;haalde&nbsp;Margot rond half acht &#39;s morgens op en&nbsp;bracht haar via Waalstraat, Noorder Amstellaan, Ferdinand Bolstraat, Vijzelstraat, Rokin, Dam en Raadhuisstraat naar de Prinsengracht. Ze&nbsp;bracht haar naar het Achterhuis en litet haar daar achter. Kleiman kwam&nbsp;iets later en bracht Margots fiets ergens heen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></li>
</ul>

&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nsklu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rymn1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ilse Ledermann-Citroen aan Paul en Lientje, in:&nbsp;Letters from the Ledermanns, eigen beheer m.m.v. Yad Vashem,&nbsp;2016, p. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6jcbq" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Menno Metselaar, &#39;De dag voor de onderduik&#39;, in Anne Frank Magazine 1999, p. 14-17.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4r6r6" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank en overige familie, 8 juni 1945. Otto schrijft 6 juli, maar hij vergist zich een dag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kvjfe" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 8 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9vl85" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Santrouschitz: Interview met Miep Gies, 1992, deel 3, p. 17.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3fy0l" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Aison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 92-94.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Margot received a call-up to report for transport to Germany on 5 July 1942. Anne wrote&nbsp;in her diary: &#39;(...)&nbsp;At three o&#39;clock&nbsp;the doorbell rang (...)&nbsp;A little while later Margot appeared in the kitchen doorway looking very agitated. &quot;Father has received a call-up notice from the SS&quot;.&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;According to Ilse Ledermann-Citroen, the recipients of these call-ups had to report to&nbsp;the Gestapo the next day (6 July 1942) between eight and nine o&#39;clock, where they were given notice to come to the train station (it&#39;s not clear which one) on the 15th at 2.30 in the morning.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> This call-up prompted the Frank family to immediately go into hiding.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Preparations for this had already been made.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Miep Gies took Margot to Prinsengracht by bicycle in the early morning of 6 July 1942. The sources on this show slight differences between them:

<ul>
	<li>Diary A: &#39;Margot went too with a satchel on her bicycle&nbsp;(...)&#39;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a></li>
	<li>Diary B: &#39;Margot stuffed her schoolbag with schoolbooks, went to get her bicycle and, with Miep leading the way, rode off into the great unknown&#39;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;That Margot still had her own bike is very likely.</li>
	<li>Miep Gies in an interview: At seven o&#39;clock she picked up Margot. Around seven-thirty they were at the Opekta office. They put the bicycles inside and went upstairs. She opened the door of the Secret Annex and pushed Margot inside.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></li>
	<li>Miep Gies in her book: She picked up Margot around 7.30 in the morning and took her via Waalstraat, Noorder Amstellaan, Ferdinand Bolstraat, Vijzelstraat, Rokin, Dam and Raadhuisstraat to Prinsengracht. She took her to the Secret Annex and left her there. Kleiman came a little later and took Margot&#39;s bike somewhere.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></li>
</ul>

&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nsklu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rymn1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ilse Ledermann-Citroen aan Paul en Lientje, in:&nbsp;Letters from the Ledermanns, eigen beheer m.m.v. Yad Vashem,&nbsp;2016, p. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9nljp" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Menno Metselaar, &#39;The day before going into hiding&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 14-17.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4r6r6" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank en overige familie, 8 juni 1945. Otto schrijft 6 juli, maar hij vergist zich een dag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kvjfe" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 8 July 1942, in: VThe Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9vl85" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Santrouschitz: Interview met Miep Gies, 1992, deel 3, p. 17.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3fy0l" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Aison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 92-94.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Margot Frank krijgt een oproep

Margot kreeg een oproep zich te melden voor transport naar Duitsland. Dit was de aanleiding voor de familie Frank om meteen onder te duiken.

Margot received a call-up to report for transport to Germany. This prompted the Frank family to immediately go into hiding.

Anne Frank neemt afscheid van Moortje

Toen Anne op 6 juli 1942 ging onderduiken moest poes Moortje achterblijven.

When Anne went into hiding on 6 July 1942, her cat Moortje had to stay behind.

Twee stills (filmbeelden) uit de huwelijksfilm van het echtpaar Van Kalken-Burger waarbij Anne uit het raam kijkt. In handschrift Otto Frank (?) aan de achterkant: 'Hochzeit Kalken-Burger Merwedeplein 37' 22 juli 1941. Het beeld is gespiegeld. De film is gemaakt op 22 juli 1941, toen het buurmeisje van Merwedeplein 39-II van de Franks, Tine Burger, in het huwelijk trad met Van Kalken.

A_AFrank_III_026

Anne Frank kijkt uit het raam van Merwedeplein 37-II, Amsterdam, 22 juli 1941

Merwedeplein 37-II, Amsterdam

De eerste bewoners van Merwedeplein 37-II betrokken de toen nieuwe woning in&nbsp;1931. Otto Frank was eind 1933 de vierde hoofdbewoner.&nbsp;Bouwer en beheerder van het hele blok was de N.V. Bouw en Exploitatie&nbsp;Maatschappij Hilwis en de huur bedroeg&nbsp;zeventig gulden. Dat was inclusief&nbsp;twintig gulden voor de warmwatervoorziening en centrale verwarming die de stookkelder van de nabijgelegen z.g. &#39;Wolkenkrabber&#39; leverde, de woontoren die nog altijd deel van het complex uitmaakt.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<h1>Huishoudelijke hulpen</h1>

Buiten de familie Frank kwamen ook tal van andere Duitsers, waaronder veel Joden, na het aan de macht komen van Adolf Hitler en zijn NSDAP naar Nederland. Organisaties die al langer actief waren bij het helpen van Joodse vluchtelingen uit Oost-Europa speelden op deze nieuwe ontwikkelingen in. Zo cre&euml;erde het Comit&eacute; voor Joodsche Vluchtelingen werkgelegenheid in de huishoudelijke dienstverlening om zo vrouwen en meisjes kansen te bieden zich in Nederland te vestigen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In de woning van het gezin Frank vond een aantal van deze vrouwen voor kortere of langere tijd werk of onderdak. Enkele van hen, Renate Wolf en Malli Aschenbrand,&nbsp;waren eveneens afkomstig uit Frankfurt. Ilse Windesheim, Gerda Einstein, Julie van Groningen en Rosel Goldschmidt kwamen uit andere delen van Duitsland.

<h1>Onderhuurders</h1>

In de latere jaren dertig vond een verandering in de ecomische omstandigheden van het gezin plaats. Otto Frank reisde in 1937 verschillende keren naar Engeland in vruchteloze pogingen daar een zakelijk initiatief van de grond te krijgen. In juni 1938 richtte Jo Kleiman in samenwerking met Otto Frank de nieuwe firma Pectacon op. De laatste huishoudelijke hulp vertrok half oktober 1937, en in juni 1938 verscheen de eerste onderhuurder&nbsp;Ernst Katz. Hij zou de eerste van vier zijn: na hem kwamen nog Johanna Briels, Paul Wronker en Werner Goldschmidt. Over de&nbsp;onderhuurders schreef&nbsp;Anne haar verhaaltje &#39;Pension- of huurgasten&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Wronker en Goldschmidt komen ook voor in haar dagboek.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Oma Holl&auml;nder</h1>

Otto en Edith Frank vroegen&nbsp;in september 1938 voor&nbsp;oma Holl&auml;nder om toelating tot Nederland, zodat zij zich bij het gezin van haar dochter in Amsterdam kon voegen. Het Ministerie van Justitie wees dat af omdat de regering in mei van dat jaar de grens voor vluchtelingen sloot. Door een beperkte verruiming na de pogroms van november kon ze uiteindelijk toch komen en in maart 1939 vestigde zij zich hier alsnog.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Haar komst bracht het aantal personen in huis op zes.

<h1>Moortje</h1>

In het najaar van 1941 kwam de poes Moortje er nog bij.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Anne schrijft over haar in een brief aan haar grootmoeder, en noemde haar later herhaaldelijk in haar dagboek. Moortje ging niet mee naar het Achterhuis, maar volgens het dagboek bracht Werner Goldschmidt haar naar de buren.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Het buurgezin Kupers op 39-III zou de verdere zorg op zich nemen.

<h1>Gezin Kohnke</h1>

Als laatsten verschenen de drie leden van het gezin Kohnke - Leyens. Leni Kohnke was een goede bekende van Edith en moest met haar man en dochtertje hun woonplaats Hilversum verlaten. Omstreeks mei 1942 woonden ze enkele weken bij het gezin in.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Oma Holl&auml;nder was in januari overleden, dus in deze weken was het aantal personen in de woning acht.

<h1>Evacu&eacute;s</h1>

Nadat de familie Frank vertrok&nbsp;bleef&nbsp;onderhuurder Werner Goldschmidt achter. Later vestigden zich in de woning evacu&eacute;s uit andere plaatsen&nbsp;die verplicht naar Amsterdam&nbsp;trokken.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Hoewel bronnen ontbreken lijkt hier de Joodse Raad een rol in te spelen. De huuradministratie van Hilwis laat zien dat de laatste evacu&eacute; op 20 juni 1943&nbsp;vertrok en dat de woning de&nbsp;28e&nbsp;leeg was.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> De nieuwe hoofdbewoner Tim Choy stond per 3 september 1943 op dit adres in het bevolkingsregister ingeschreven.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Desondanks behielden alle vier de leden van het gezin Frank hun inschrijvingen op de woning nog tot 27 oktober 1944, bijna twee maanden na hun deportatie naar Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="a0vyb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Merwedeplein_I_001 t/m 032: Huurstaten van N.V. HILWIS III.</cite></li>
	<li data-footnote-id="msosn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>David Cohen, Zwervend en dolend. De joodse vluchtelingen in&nbsp;Nederland in de jaren 1933-1940: met een inleiding over de jaren 1900-1933, Haarlem: de erven F. Bohn, 1955, p. 66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dogyw" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Pension- of huurgasten&quot;, 15 oktober 1943, in:&nbsp;Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kgtvh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 juni, 20 en 22 oktober 1942 (Wronker), 14 en 22 augustus, 5 november 1942 (Goldschmidt), in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vncb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Rijksvreemdelingendienst en rechtsvoorgangers, toegangsnr. 2.09.45, inv. nr. 227:&nbsp;Commissaris van Politie Amsterdam aan Procureur-Generaal, 29 oktober 1938; Rapport Gemeentepolitie Amsterdam, 25 oktober 1938; Secretaris-generaal van Justitie Van Angeren aan Procureur-Generaal, 17 november 1938; Otto Frank aan Bureau Grensbewaking, 22 maart 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="11snu" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AIF_corr_18, ongedateerde (voorjaar 1942) brief Anne Frank aan (grootmoeder) Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4o2fc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 8 juli 1942, in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tober" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071, Otto Frank aan &lsquo;Meine Lieben&rsquo;, 11 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hacii" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister Woningkaarten (toegangsnummer 5445), Woningkaart Merwedeplein 37-II.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9ji1" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Merwedeplein_I_002: Huurstaten van N.V. HILWIS III aangaande de Noorder Amstellaan, Waalstraat (oneven) en Merwedeplein (oneven). Op 20 juni was er een grote razzia in Amsterdam-Zuid en -Oost.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aorhi" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Woningkaarten (toegangsnummer 5445): Woningkaart Merwedeplein 37-II; AFS, AFC, reg. code A_Merwedeplein_I_002: Huurstaten van N.V. HILWIS III aangaande de Noorder Amstellaan, Waalstraat (oneven) en Merwedeplein (oneven).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gzxlg" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten O.H. Frank, E. Holl&auml;nder, M.B. Frank en A.M. Frank.</cite></li>
</ol>
</section>

The first residents of Merwedeplein 37-II moved into the then new house in 1931. Otto Frank was the fourth main resident by the end of 1933. The construction and management company of the entire block was the N.V. Bouw en Exploitatie Maatschappij Hilwis and the rent was seventy guilders. That included twenty guilders for the hot water supply and central heating provided by the heating cellar of the nearby so-called &#39;Wolkenkrabber&#39; (Skyscraper), the residential tower that is still part of the complex.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<h1>Domestic workers</h1>

Apart from the Frank family, numerous other Germans, including many Jews, came to the Netherlands after Adolf Hitler and his NSDAP came to power. Organisations that had long been active in helping Jewish refugees from Eastern Europe responded to these new developments. For example, the Committee for Jewish Refugees created jobs in domestic service to give women and girls opportunities to settle in the Netherlands.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In the Frank family home, some of these women found work or shelter for shorter or longer periods of time. A couple of them, Renate Wolf and Malli Aschenbrand, were also from Frankfurt. Ilse Windesheim, Gerda Einstein, Julie van Groningen and Rosel Goldschmidt came from other parts of Germany.

<h1>Subtenants</h1>

The later 1930s saw a change in the family&#39;s economic circumstances. Otto Frank travelled to England several times in 1937 in fruitless attempts to get a business initiative off the ground there. In June 1938, Jo Kleiman founded the new firm Pectacon in collaboration with Otto Frank. The last domestic help left in mid-October 1937, and in June 1938 the first subtenant Ernst Katz appeared. He was to be the first of four: after him came Johanna Briels, Paul Wronker and Werner Goldschmidt. About the subtenants, Anne wrote her story &#39;Boarders or lodgers&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Wronker and Goldschmidt also appear in her diary.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Grandmother Holl&auml;nder</h1>

Otto and Edith Frank applied for grandmother Holl&auml;nder&#39;s admission to the Netherlands in September 1938 so that she could join her daughter&#39;s family in Amsterdam. The Justice Ministry turned this down because the government closed the border to refugees in May that year. A limited widening after the November pogroms eventually allowed her to come and in March 1939 she settled here after all.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Her arrival brought the number of people in the house to six.

<h1>Moortje</h1>

Moortje the cat was added in the autumn of 1941.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Anne wrote about her in a letter to her grandmother, and later mentioned her repeatedly in her diary. Moortje did not come with her to the Secret Annex, but according to the diary, Werner Goldschmidt took her to the neighbours.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The neighbouring Kupers family at 39-III would take care of her after this.

<h1>Kohnke family</h1>

The last to appear were the three members of the Kohnke-Leyens family. Leni Kohnke was a close acquaintance of Edith and had to leave their hometown of Hilversum with her husband and young daughter. Around May 1942, they lived with the family for a few weeks.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Grandma Holl&auml;nder had died in January, so during these weeks the number of people in the house was eight.

<h1>Evacuees</h1>

After the Frank family left, subtenant Werner Goldschmidt stayed behind. Later evacuees from other places settled in the house who were obliged to move to Amsterdam.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Although sources are lacking, the Jewish Council seems to have played a role here. Hilwis&nbsp;rent records show that the last evacuee left on 20 June 1943 and that the house was empty on the 28th.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> The new main occupant Tim Choy was registered in the population register at this address from 3 September 1943.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Nevertheless, all four members of the Frank family retained their registrations at&nbsp;the house until 27 October 1944, almost two months after their deportation to Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="a0vyb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Merwedeplein_I_001 t/m 032: Huurstaten van N.V. HILWIS III.</cite></li>
	<li data-footnote-id="msosn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>David Cohen, Zwervend en dolend. De joodse vluchtelingen in&nbsp;Nederland in de jaren 1933-1940: met een inleiding over de jaren 1900-1933, Haarlem: de erven F. Bohn, 1955, p. 66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dogyw" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Lodgers or Tenants&quot;, 15 October 1943, in:&nbsp;The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kgtvh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 June, 20 and 22 October 1942 (Wronker), 14 and 22 August, 5 November 1942 (Goldschmidt), in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vncb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Rijksvreemdelingendienst en rechtsvoorgangers, toegangsnr. 2.09.45, inv. nr. 227:&nbsp;Commissaris van Politie Amsterdam aan Procureur-Generaal, 29 oktober 1938; Rapport Gemeentepolitie Amsterdam, 25 oktober 1938; Secretaris-generaal van Justitie Van Angeren aan Procureur-Generaal, 17 november 1938; Otto Frank aan Bureau Grensbewaking, 22 maart 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="11snu" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AIF_corr_18, ongedateerde (voorjaar 1942) brief Anne Frank aan (grootmoeder) Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4o2fc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 8 July 1942, in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tober" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071, Otto Frank aan &lsquo;Meine Lieben&rsquo;, 11 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hacii" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister Woningkaarten (toegangsnummer 5445), Woningkaart Merwedeplein 37-II.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9ji1" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Merwedeplein_I_002: Huurstaten van N.V. HILWIS III aangaande de Noorder Amstellaan, Waalstraat (oneven) en Merwedeplein (oneven). Op 20 juni was er een grote razzia in Amsterdam-Zuid en -Oost.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aorhi" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Woningkaarten (toegangsnummer 5445): Woningkaart Merwedeplein 37-II; AFS, AFC, reg. code A_Merwedeplein_I_002: Huurstaten van N.V. HILWIS III aangaande de Noorder Amstellaan, Waalstraat (oneven) en Merwedeplein (oneven).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gzxlg" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten O.H. Frank, E. Holl&auml;nder, M.B. Frank en A.M. Frank.</cite></li>
</ol>
</section>

Gasten en personeel van de familie Frank

Anne Frank en haar familie woonden na hun komst naar Amsterdam acht en een half jaar in de woning Merwedeplein 37-II.

Anne Frank and her family lived in their Merwedeplein 37-II home for eight and a half years after coming to Amsterdam.

Niet iedereen die na de Duitse machtsovername in januari 1933 naar Nederland wilde komen kon zich hier zomaar vestigen. Het Comit&eacute; voor Joodsche Vluchtelingen hielp zoveel mogelijk Joodse vrouwen toelating tot Nederland te krijgen door werk als huishoudelijke hulp voor ze te zoeken.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith Frank schreef in december 1933 aan een vroeger buurmeisje: &#39;Unser Wohnung ist &auml;hnlich der in der Ganghofer Str., nur viel kleiner. In unserem Schlafzimmer kann ausser den Betten nichts mehr stehen; kein Keller, kein Speicher, aber alles hell bequem und warm, so dass ich ohne M&auml;dchen gut fertig werde.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Desondanks vond een aantal Joodse vrouwen uit Duitsland bij de familie Frank tijdelijk werk en veelal ook onderkomen.&nbsp;Ook bij de families Werthauer, Goslar en Ledermann maakten uit Duitsland afkomstige huishoudelijke hulpen hun opwachting. Bij de familile Frank verschenen achtereenvolgens:

<ul>
	<li>Renate Wolf,</li>
	<li>Ilse Windesheim,</li>
	<li>Malli Aschenbrand,</li>
	<li>Julie Johanna van Groningen,</li>
	<li>Gerda Einstein,</li>
	<li>en Rosel Goldschmidt.</li>
</ul>

Behalve de eerste woonden ze allemaal bij het gezin in. Na het vertrek van de laatste schrijft Edith Frank in&nbsp;december 1937&nbsp;aan een vriendin dat ze nu weer alles alleen doet.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kort daarna verscheen de eerste onderhuurder, Ernst Katz, ten tonele.

Binnen de migrantengemeenschap van Amsterdam-Zuid trokken mensen uit dezelfde herkomststad dikwijls naar elkaar toe. Renate Wolf kwam ook uit Frankfurt, net als Malli Aschenbrand. De laatste&nbsp;vertrok bij de familie Frank om bij een ander gezin uit die stad te gaan werken.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0l5ox" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>D. Cohen,&nbsp;Zwervend en dolend. De Joodse vluchtelingen in Nederland in de jaren 1933-1940, met een inleiding over de jaren 1900-1933, Haarlem: Bohn, 1955, p. 66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pr0gn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_getuigen_I_084, Edith Frank aan Gertrud Naumann, 23 december 1933. De originele brief is alleen gedateerd met Samstag. In 1933 valt de 23e december op een zaterdag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="z8mte" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_pdoc_16: Edtih Frank aan Hedda Eisenstaedt, 24 december 1937.</cite></li>
</ol>
</section>

Not everyone who wanted to come to the Netherlands after the German coup in January 1933 could just settle here. The Committee for Jewish Refugees helped as many Jewish women as possible gain admission to the Netherlands by seeking work as domestic help for them.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Edith Frank wrote to a former girl next door in December 1933: &#39;Unser Wohnung ist &auml;hnlich der in der Ganghofer Str., nur viel kleiner. In unserem Schlafzimmer kann ausser den Betten nichts mehr stehen; kein Keller, kein Speicher, aber alles hell bequem und warm, so dass ich ohne M&auml;dchen gut fertig werde.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Nonetheless, a number of Jewish women from Germany found temporary work and often accommodation with the Frank family. Domestic workers from Germany also made their appearance with the Werthauer, Goslar and Ledermann families. The following were employed successively at&nbsp;the Frank family home:

<ul>
	<li>Renate Wolf,</li>
	<li>Ilse Windesheim,</li>
	<li>Malli Aschenbrand,</li>
	<li>Julie Johanna van Groningen,</li>
	<li>Gerda Einstein,</li>
	<li>and Rosel Goldschmidt.</li>
</ul>

Except for the first one, they all lived with the family. After the last one left, Edith Frank wrote to a friend in December 1937 that she was now doing everything on her own again.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Shortly afterwards, the first subtenant, Ernst Katz, appeared on the scene.

Within the migrant community of Amsterdam-Zuid, people from the same city of origin often gravitated towards each other. Renate Wolf was also from Frankfurt, as was Malli Aschenbrand. The latter left the Frank family to join another family from that city.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0l5ox" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>D. Cohen,&nbsp;Zwervend en dolend. De Joodse vluchtelingen in Nederland in de jaren 1933-1940, met een inleiding over de jaren 1900-1933, Haarlem: Bohn, 1955, p. 66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pr0gn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_getuigen_I_084, Edith Frank aan Gertrud Naumann, 23 december 1933. De originele brief is alleen gedateerd met Samstag. In 1933 valt de 23e december op een zaterdag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="z8mte" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_pdoc_16: Edtih Frank aan Hedda Eisenstaedt, 24 december 1937.</cite></li>
</ol>
</section>

Huishoudelijke hulp

Joodse vrouwen konden uit nazi-Duitsland wegkomen door werk te vinden als huishoudelijke hulp bij gevluchte Joodse families. De familie Frank had na elkaar zes hulpen, die weer werk vonden bij andere families. Vaak werkten de vrouwen bij families die uit dezelfde stad in Duitsland kwamen.

Jewish women were able to get out of Nazi Germany by finding work as domestic help to fleeing Jewish families. The Frank family had six helpers in succession, who in turn found work with other families. Often the women worked for families who came from the same town in Germany.

De Rivierenbuurt is een in het oosten van het Amsterdamse stadsdeel Zuid gelegen buurt, die wordt begrensd door de Amstelrivier in het oosten, de Boerenwetering in het westen, het Amstelkanaal in het noorden, en de Zuidelijke Wandelweg in het zuiden. Het maakt deel uit van Plan Zuid, een stedenbouwkundig plan voor Amsterdam-Zuid, dat in het begin van de 20e eeuw werd ontworpen door de architect H.P Berlage.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Plan Zuid bestond uit drie delen: de Apollobuurt en de Stadionbuurt, gericht op welgestelden, middenklasse en arbeidersklasse, en de Rivierenbuurt, gericht op de middenklasse. Ook een groot deel van de buurt Nieuwe Pijp behoort tot het Plan Zuid. In het stedenbouwkundig plan was bedacht dat drie hoofdstraten (de Amstellanen) de buurt in een Y-vorm zouden doorsnijden, en samen zouden komen op het Dani&euml;l Willinkplein, een vernoeming naar de Nederlandse schrijver Dani&euml;l Willink (1676-1722).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dit waren de Amstellaan (na de oorlog werd dit de Stalinlaan en in 1956, na de Russische inval in Hongarije, gewijzigd in Vrijheidslaan), Noorder Amstellaan (nu Churchill-laan) en Zuider Amstellaan (nu Rooseveltlaan).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> De overige straatnamen in de buurt werden vernoemd naar Nederlandse rivieren.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De woningen in de Rivierenbuurt oefenden vanaf het begin&nbsp;van de jaren dertig grote aantrekkingskracht uit op Joodse Amsterdammers uit de middenklasse. Qua grootte en voorzieningen staken zij bijzonder gunstig af tegen de kleine, slechte woningen in de overbevolkte Jodenbuurt rond het Waterlooplein. Toch was er in de jaren dertig&nbsp;veel&nbsp;leegstand, en daardoor streken ook veel Duitse Joden die vanuit nazi-Duitsland naar Nederland vluchtten, hier neer, waaronder ook de families Frank en Van Pels en een aantal van hun vrienden en kennissen. De immigranten voelden zich thuis in deze buurt met de vele geloofsgenoten. Uiteindelijk woonde in 1940 zo&#39;n 40% van de in Amsterdam wonende Joden in dit deel van de stad.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="paafj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="snfsd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Dani&euml;l Willinkplein werd kort na de oorlog, naar aanleiding van de overwinning van de Geallieerden, omgedoopt tot Victorieplein; zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hk7av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen</a> (geraadpleegd 19 ovember 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xk4k5" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>

The Rivierenbuurt is a neighbourhood located in the east of Amsterdam&#39;s Zuid district, bounded by the Amstel River to the east, the Boerenwetering to the west, the Amstel Canal to the north, and the Zuidelijke Wandelweg to the south. It is part of Plan Zuid, an urban development plan for Amsterdam South designed by architect H.P Berlage in the early 20th century.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Plan Zuid consisted of three parts: the Apollobuurt and Stadionbuurt, aimed at the well-to-do, middle and working classes, and the Rivierenbuurt, aimed at the middle classes. A large part of the Nieuwe Pijp neighbourhood was also part of&nbsp;Plan Zuid. The urban plan envisaged that three main streets (the Amstellanen) would cut through the neighbourhood in a Y-shape, converging on Dani&euml;l Willinkplein, named after the Dutch writer Dani&euml;l Willink (1676-1722).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> These were Amstellaan (after the war this became Stalinlaan and in 1956, after the Russian invasion of Hungary, changed to Vrijheidslaan), Noorder Amstellaan (now Churchilllaan) and Zuider Amstellaan (now Rooseveltlaan).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The other street names in the neighbourhood were named after Dutch rivers.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The houses in the Rivierenbuurt exerted great attraction on middle-class Jewish Amsterdammers from the early 1930s. In terms of size and amenities, they contrasted particularly favourably with the small, poor houses in the overcrowded Jewish quarter around Waterlooplein. Nevertheless, there was a lot of vacancy in the 1930s, and as a result, many German Jews who fled to the Netherlands from Nazi Germany also settled here, including the Frank and Van Pels families and some of their friends and acquaintances. The immigrants felt at home in this neighbourhood with its many fellow Jews. Eventually, by&nbsp;1940, around 40 per cent of the Jews living in Amsterdam lived in this part of the city.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="paafj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="snfsd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Dani&euml;l Willinkplein werd kort na de oorlog, naar aanleiding van de overwinning van de Geallieerden, omgedoopt tot Victorieplein; zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hk7av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen</a> (geraadpleegd 19 ovember 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xk4k5" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>

Rivierenbuurt

De Rivierenbuurt is een in het oosten van het Amsterdamse stadsdeel Zuid gelegen buurt waar zich vanaf de jaren dertig veel Joodse inwoners hebben gevestigd.

The Rivierenbuurt is a neighbourhood located in the east of Amsterdam's Zuid district where many Jewish residents settled from the 1930s onwards.

Onder verblijf wordt verstaan een plek om te wonen en/of te werken, tijdelijk of permanent.

Accommodation refers to a place in which to live and/or work, either temporarily or permanently.

Verblijf

Verblijf is een plek om te wonen en/of te werken, tijdelijk of permanent.

Accommodation is a place in which to live and/or work, either temporarily or permanently.

Adres van de woning van de familie Frank van 1933 tot hun onderduik in juli 1942.

Address of the Frank family's home from 1933 until they went into hiding in July 1942.

Annelies Marie (Anne) Frank werd op 12 juni 1929 geboren in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was het tweede kind van Otto Frank en Edith Holl&auml;nder en werd&nbsp;voorafgegaan door Margot. Net als haar zus Margot kwam ze ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog 8&frac14; pond.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In een register van de kliniek is aangegeven dat &#39;Saugling&#39; Frank een &#39;Junge&#39; (jongen) was&nbsp;en dat Anne met Edith na de geboorte twaalf dagen in de kliniek bleef.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Volgens dienstmeisje&nbsp;K&auml;thi Stilgenbauer was&nbsp;de verloskundige professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

Na het besluit van haar ouders om Duitsland te verlaten, woonde Anne aanvankelijk met haar moeder en Margot bij haar grootmoeder in Aken. Margot ging in december 1933 definitief naar Amsterdam; Anne moest nog tot februari 1934 wachten. Van april 1934 tot juli 1935 ging ze naar de kleuterklas van de 6e Montessorischool. In augustus 1935 ging Anne naar eerste klas van dezelfde school. Na de zesde klas moest ze eigenlijk nog een zevende jaar op de school blijven, maar als gevolg van de segregatie in het onderwijs ging dat niet door. Ze werd aangenomen op het Joods Lyceum en ging dus toch middelbaar onderwijs volgen. Haar klasgenoten en verschillende voorvallen op het Joods Lyceum beschreef Anne in haar dagboek en in haar Verhaaltjesboek. Anne had geen erg goede gezondheid. Ze was vaak ziek en ze kon niet aan gym meedoen omdat haar armen en benen snel uit de kom schoten. Ook toen ze in het Achterhuis aan gymnastiek wilde doen, kreeg ze hier last van.

Anne was de enige die de onderduikperiode in het Achterhuis uitgebreid heeft gedocumenteerd. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben hierop enige aanvullingen en correcties gegeven. Dit betekent dat alles wat we over de onderduikperiode weten in hoge mate door Annes perceptie is gekleurd. Ook Margot hield een dagboek bij, maar dat is niet bewaard geleven.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam Anne via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was Anne samen met haar moeder en Margot. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Anne kreeg net als Margot vlektyfus en overleed in februari 1945, kort na haar zuster, op 15-jarige leeftijd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ns0k8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sr3a8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g88l1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uaywr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="615mu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx0mp" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literatuur: Mirjam Pressler, Daar verlang ik zo naar: het levensverhaal van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 1993 Carol Ann Lee, Anne Frank 1929-1945: pluk rozen op aarde en vergeet mij niet, Amsterdam: Olympus, 2001; Carol Ann Lee, Anne Frank, 1929-1945: het leven van een jong meisje: de definitieve biografie, Amsterdam: Balans, 2009; Francine Prose, Anne Frank: haar boek, haar leven, haar voortbestaan, Amsterdam: Atlas, 2009; Hans Ulrich, Wie was Anne Frank? Haar leven, het Achterhuis en haar door: een korte biografie voor jong en oud, Laren: Verbum, 2010; Bart Funnekotter, Anne Frank in een notendop, Amsterdam: Bert Bakker, 2011; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, 5e, geheel herz. dr., Amsterdam: Bert Bakker, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018; Martin van Gelderen &amp; Frank van Vree, &#39;Joods kind dat weet van eeuwen heeft&#39;: Anne Frank als vluchtelinge, schrijfster en icoon, Amsterdam: Prometheus, 2022; Ronald Leopold e.a., Anne Frank: leven, werk en betekenis, Amsterdam: Queriod, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

Annelies Marie (Anne) Frank was born on 12 June 1929, in the Germany city Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was the second child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder and was preceded by Margot. Like her sister Margot, Anne was born in the clinic of the Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8&frac14; pounds.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> A clinic register indicates that &#39;Saugling&#39; Frank was a &#39;Junge&#39; (boy) and that Anne remained at the clinic with Edith for twelve days after the birth.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;According to maid K&auml;thi Stilgenbauer, the obstetrician was Professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After her parents&#39; decision to leave Germany, Anne initially lived with her mother and Margot with her grandmother in Aachen. Margot moved permanently to Amsterdam in December 1933; Anne had to wait until February 1934. From April 1934 to July 1935 she went to the kindergarten class at the 6th Montessori school. In August 1935 Anne went to the first grade of said school. After the sixth grade she was supposed to stay at the school for a seventh year, but due to educational segregation this was not possible. She was accepted at the Jewish Lyceum, and so went to secondary school after all. Anne described her classmates and various incidents at the Jewish Lyceum in her diary and Verhaaltjesboek (Book of tales). Anne&#39;s health was not very good. She was often ill and couldn&#39;t take part in gymnastics because her arms and legs dislocated easily. This also affected her when she wanted to do gymnastics in the Secret Annex.

Anne was the only person who documented the hiding period in the Secret Annex extensively. Only Otto Frank and Miep Gies have added to and corrected this information. This means that everything we know about the hiding period is highly coloured by Anne&#39;s perception. Margot also kept a diary, but it has not survived.

After the arrest on 4 August 1944, Anne ended up in Auschwitz via Westerbork. For the first eight weeks Anne was with her mother and Margot. In late October or early November the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Like Margot, Anne contracted typhus and died in February 1945, shortly after her sister, at the age of 15.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wvqif" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k121" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Is is now called Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 the &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; opened the Maingau-Krankenhaus here. See: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/geschichte.html (geraadpleegd december 2015)" target="_blank">Geschichte Frankfurter Rot-Kreiuz Kliniken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v9ruq" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3d436" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zicjx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqo8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literature: Mirjam Pressler, The story of Anne Frank, London: MacMillan Children&#39;s Books, 1999; Carol Ann Lee, Roses from the earth: the biography of Anne Frank, London : Viking, 1999; Francine Prose, Anne Frank: the book, the life, the afterlife, New York, NY: HarperCollins, 2009; Hans Ulrich, Who was Anne Frank? Her life, the Annex and her death: a short biography, Laren: Verbum, 2010; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: the biography,&nbsp;upd. and exp. ed., London: Bloomsbury, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Anne Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1942, foto op p.55 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1942'.

A_AFrank_III_027.098

Anne Frank, Amsterdam, mei 1942

Anne Frank was een Joods meisje dat wereldberoemd is geworden door het dagboek dat ze schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen ze ondergedoken zat in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank was a Jewish girl who became world-famous thanks to the diary she wrote during the Second World War, while she was in hiding in the Achterhuis (the Annex) on Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank

Toen Anne op 6 juli 1942 ging onderduiken moest poes Moortje achterblijven bij de buren aan het Merwedeplein. Maar in de schuilplaats zou Anne in de ruim twee jaar dat zij daar ondergedoken zat nog vier andere katten tegenkomen. Maar zij denkt nog regelmatig terug aan Moortje. Hieronder alle katten op een rijtje.

<h1>Moortje</h1>

Moortje Anne meldde&nbsp;het bestaan van poes Moortje voor de eerste keer in een brief in april 1942 aan haar oma in Zwitserland. Moortje was&nbsp;toen een half jaar bij hen in huis en Anne hoopte vurig op &lsquo;kattenkindertjes&rsquo; aangezien Moortje nogal eens de hort op was.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Op 6 juli 1942 moest zij afscheid nemen van Moortje. Moortje mocht niet mee naar de schuilplaats. Haar ouders lieten een briefje en vlees achter voor de buren met het verzoek om voor Moortje te zorgen. Tenminste zo noteerde&nbsp;Anne het in haar &lsquo;roman&rsquo; over het Achterhuis, de tekst die zij schreef&nbsp;met het oog op een mogelijke publicatie na de oorlog.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Echter&nbsp; in haar dagboek meldde&nbsp;zij het afscheid van Moortje niet. En volgens Annes toenmalige buurmeisje Toosje Kupers werd Moortje al een paar weken voor het vertrek naar de schuilplaats bij hen ondergebracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Hoe het ook zij, in de schuilplaats dacht Anne nog regelmatig aan Moortje. &lsquo;In de tuin, loopt nu altijd zo&#39;n klein zwart poesje, dat doet mij dan weer aan mijn moortje denken, o, die schat.&rsquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Ook krap een maand voor de arrestatie dacht Anne nog aan Moortje. &lsquo;Scharminkeltje&rsquo; (zie verderop) beschouwde&nbsp;zij als &lsquo;de nieuwe Moortje uit het magazijn&rsquo;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Na de oorlog zou&nbsp;blijken dat de buren een verzwakte en zieke Moortje tijdens de oorlog, vermoedelijk half 1944, hadden moeten laten inslapen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Mouschi</h1>

Het gezin Frank dook&nbsp;op 6 juli 1942 onder in het Achterhuis. Een week later voegde&nbsp;het gezin Van Pels zich bij hen. Anne wist toen al &ndash; misschien wel enigszins verontwaardigd &ndash; dat Peter zijn kat Mouschi mee zou nemen naar de schuilplaats. Volgens helpster Miep Gies &lsquo;een magere zwarte kater&rsquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> De eerste weken moest Anne flink wennen aan Mouschi. &lsquo;Musschie [sic] (de kat) wordt hoe langer hoe aardiger en liever tegen mij, maar ik ben nog altijd een beetje bang voor haar.&rsquo;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Een paar weken later was van angst geen sprake meer. &lsquo;Musschi [sic] ligt nu weer bij moeder, net als een babypoesje, ik heb haar helemaal toegedekt en ze ziet er snoezig uit.&rsquo;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Behalve als gezelschap, hield&nbsp;Mouschi ook de ratten en muizen op afstand. Toen&nbsp;er ratten op de zolder van het Achterhuis gezien werden, moest Mouschi er slapen. De ratten bleven tijdelijk weg, maar een doorslaand succes was het niet. Peter werd&nbsp;flink in zijn arm gebeten door een rat, toen hij naar de vliering ging&nbsp;om oude kranten te halen.

Met Mouschi kwamen trouwens wel vlooien het Achterhuis in. &lsquo;Het huis zit onder de vlooien, de plaag neemt met de dag toe&rsquo;, verzuchtte Anne op 3 augustus 1943.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Gelukkig kon helper Johannes Kleiman vlooienpoeder regelen, maar volgens Anne trokken de vlooien zich daar weinig van aan. &lsquo;We worden er allen zenuwachtig van, men denkt aldoor iets op arm, been of andere lichaamsdelen te voelen krabbelen.&rsquo;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

Toen de onderduikers een jaar later gearresteerd worden, vluchte Mouschi vermoedelijk weg. De enige die wat over zijn lot noteerde&nbsp;is Miep Gies: &lsquo;Tijdens de arrestatie moest hij zijn weggerend en zich totnutoe hebben schuilgehouden.&nbsp; &quot;Kom, Mouschi,&quot;zei ik vastberaden. &quot;Kom mee naar de keuken, dan krijg je wat melk. Jij blijft nu bij mij en Elli (Bep) in het kantoor.&quot;&rsquo;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<h1>Moffi en Tommie</h1>

Moffie en Tommie waren de katten van het bedrijf. Dat waren niet hun oorspronkelijke namen, gedurende de oorlog waren hun namen veranderd. Anne legt dat uit in haar dagboek: &lsquo;Een tijdje had mij. Gies &amp; Co twee katten, &eacute;&eacute;n voor &#39;t magazijn en &eacute;&eacute;n voor de zolder. Het gebeurde wel eens dat die twee zich ontmoetten, wat altijd grote gevechten ten gevolg had. De magazijner was altijd diegene die aanviel, terwijl het zolder beest op het eind toch de overwinning behaalde. Net als in de politiek, dus werd de magazijnkat, de Duitser of Moffi en de zolderkat, de Engelsman of Tommi.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Wat er met Tommi/Tommie gebeurd is, vermeldt Anne niet. &lsquo;Tommi is later afgeschaft.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-2" rel="footnote">[12]</a>

Moffi/Moffie zat&nbsp;wel een tijd in de Prinsengracht. Volgens Miep was het &lsquo;een grote dike zwart-witte kater met een ietwat gehavende kop.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> En Anne meldt in haar dagboek: &lsquo;De kat maakte nogmaals een halve draai en stond weer op z&#39;n witte sokjes.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Peter vermoedde in eerste instantie dat Moffie een poes was, omdat zij steeds dikker werd. Hij verwachtte zelfs jonge katjes. Anne had een andere verklaring: zij vermoedde dat het van de vele gestolen boutjes kwam. Uiteindelijk besefte hij zijn vergissing en liet hij Anne in het magazijn zien dat Moffie een kater was. &lsquo;Iedere andere jongen die me &laquo;het mannelijk geslachtsdeel&raquo; zou hebben gewezen, zou ik niet meer aangekeken hebben. Maar Peter sprak doodgewoon verder over het anders zo penibele onderwerp, had helemaal geen nare bijbedoelingen en stelde me op &#39;t laatst in zoverre gerust dat ik ook gewoon werd.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-2" rel="footnote">[14]</a>

Toen&nbsp;Moffi&nbsp;in april 1944 ziek werd&nbsp;- &lsquo;zij was erg stil en kwijlde&rsquo;<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> &ndash; bracht Miep Gies hem naar de dierenarts. Er was iets mis met zijn ingewanden. Het drankje dat Miep meekreeg&nbsp;hielp&nbsp;en Moffie was&nbsp;al snel weer de oude. &lsquo;Peter gaf haar een paar keer van dat drankje, maar al gauw liet Moffie zich niet meer zien en was dag en nacht op stap; zeker bij zijn meisje.&rsquo;<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

In mei 1944 verdween&nbsp;Moffi&nbsp;spoorloos, vooral tot groot verdriet van Peter. &lsquo;Heb ik je al verteld dat onze Moffi weg is? Sinds verleden week Donderdag spoorloos verdwenen. Ze zal zeker allang in de kattenhemel zijn, terwijl de een of andere dierenvriend van haar een lekker boutje maakt. Misschien krijgt een meisje dat geld heeft een muts van haar vel. Peter is over dit feit erg bedroefd.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen talloze katten. Door de voedselschaarste werd kattenvlees &ndash; smaakte als konijn &ndash; als acceptabel alternatief gezien. En ook het kattenvel werd gebruikt, zoals uit Annes citaat blijkt. Kattenhouders werd dringend geadviseerd om hun huisdier binnen te houden.

<h1>Scharminkeltje</h1>

Scharminkeltje dook&nbsp;in Annes dagboek voor het eerst op in juni 1944. &lsquo;De nieuwe Moortje uit het magazijn&rsquo;,<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> klaarblijkelijk de vervanger van Moffi, was helaas geen lang verblijf in de Prinsengracht beschoren. &lsquo;Ze neemt de kattebak als slaapplaats en de verpakkings-houtwol als w.c. Onmogelijk te houden,&#39; noteerde&nbsp;Anne kort en krachtig.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ygvds" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AIF_corr_18: Anne Frank aan (grootmoeder) Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ytiay" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cw4zu" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Paul Arnoldussen, &lsquo;Ook met de poes van Anne Frank liep het niet goed af&rsquo;, Het Parool, 16 april 2013, <a href="https://www.parool.nl/nieuws/ook-met-de-poes-van-anne-frank-liep-het-niet-goed-af~b06d64f5/">https://www.parool.nl/nieuws/ook-met-de-poes-van-anne-frank-liep-het-niet-goed-af~b06d64f5/</a></cite></li>
	<li data-footnote-id="sc45v" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o0wjd" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 juni 1944,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4jne0" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Arnoldussen, &lsquo;Ook met de poes van Anne Frank liep het niet goed af&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mpu4u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familile Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 105.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oglbh" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 26 september 1942,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ojuk" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bj0h8" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2tw5h" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 198.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="bhe57" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-12-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 maart 1943,&nbsp;in: Verzameld werk. Zie ook Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 63.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yf9fs" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="82ka3" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-14-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 24 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r0c1c" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tcxte" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="de0iu" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 juni 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4zuyb" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 5 juni 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

When Anne went into hiding on 6 July 1942, Moortje the cat had to stay behind with her neighbours at Merwedeplein. Anne would meet four other cats during the more than two years she spent in hiding, but she still thought back to Moortje regularly. Below is a list of all the cats.

<h1>Moortje</h1>

Anne first reported the existence of Moortje the cat in a letter to her grandmother in Switzerland in April 1942. Moortje had then been living with them for six months and Anne fervently hoped for kittens&nbsp;since Moortje was often out and about.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

On 6 July 1942, she had to say goodbye to Moortje. Moortje was not allowed to come with her into hiding. Her parents left a note and meat for the neighbours asking them to take care of Moortje. At least that&#39;s how Anne wrote it down in her &#39;novel&#39; about the Secret Annex, the text she wrote with a view to possible publication after the war.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;However,&nbsp;in her diary she did not mention saying goodbye to Moortje. And according to&nbsp;Toosje Kupers, a girl who lived next door to Anne, Moortje was already placed with them a few weeks before they left&nbsp;to go into&nbsp;hiding.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Be that as it may, in the shelter Anne still regularly thought of Moortje. &quot;There&#39;s always a tiny black cat roaming around the yard and it reminds me of my dear sweet Moortje.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Even barely a month before the arrest, Anne was still thinking about Moortje. She regarded &#39;Scharminkeltje&#39; (see below) as &#39;the new Moortje from the warehouse&#39;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the war, it would turn out that the neighbours had had to put down a weakened and sick Moortje during the war, presumably in mid-1944.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Mouschi</h1>

The Frank family went into hiding in the Secret Annex on 6 July 1942. A week later, the Van Pels family joined them. Anne knew by then - perhaps somewhat indignantly - that Peter would be bringing his cat Mouschi with him to the hiding place. According to helper Miep Gies, &#39;a skinny black tomcat&#39;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In the first weeks, it took Anne a while to get used to Mouschi: &#39;Mouschi, the cat, is becoming nicer to me as time goes by, but I&#39;m still somewhat afraid of her.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

A few weeks later, she wasn&#39;t scared any more. &#39;Musschi [sic] is back with mother now, just like a baby kitten, I have her all covered up and she looks cute.&#39;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Apart from being a companion, Mouschi also kept the rats and mice at bay. When rats were seen in the attic of the Secret Annex, Mouschi had to sleep there. The rats stayed away temporarily, but it was not an overwhelming success. Peter was severely bitten in the arm by a rat when he went to the attic to get old newspapers.

Mouschi also brought fleas into the Secret Annex. &#39;The house is crawling with&nbsp;fleas, it&#39;s getting worse by the day,&#39; Anne sighed on 3 August 1943.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Fortunately, helper Johannes Kleiman was able to obtain&nbsp;flea powder, but according to Anne, the fleas didn&#39;t really care. &#39;It&#39;s making us all very jittery; we&#39;re forever imagining a bite on our arms and legs or other parts of our bodies.&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

When they were all arrested a year later, Mouschi presumably fled. The only person who noted anything about his fate is Miep Gies: &#39;During the arrest he must have run away and hid until now. &quot;Come, Mouschi,&quot; I said firmly. &quot;Come with me to the kitchen and get some milk. You will stay with me and Elli (Bep) in the office now.&quot;&#39;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<h1>Boche and Tommie</h1>

Boche [Moffie] and Tommie were the company&#39;s cats. These were not their original names; during the war their names had been changed. Anne explains this in her diary: &#39;For a while the firm Gies &amp; Co. had two cats: one for the warehouse and one for the attic. Their paths crossed from time to time, which invariably resulted in a fight. The warehouse cat was always the aggressor, while the attic cat was ultimately the victor, just as in politics. So the warehouse cat was named the German or &quot;Boche&quot;, and the attic cat the Englishman or &quot;Tommy&quot;.&#39;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> What happened to Tommy/Tommie, Anne does not mention. &#39;They got rid of Tommy.&#39;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-2" rel="footnote">[12]</a>

Boche did spend some time at Prinsengracht. According to Miep, it was &#39;a big fat black and white cat with a somewhat battered head.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> And Anne reports in her diary: &#39;The cat flipped himself over and stood up on his little white feet.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Peter initially suspected that Boche was a female cat, because she was getting fatter and fatter. He even expected she would have kittens. Anne had a different explanation: she suspected it was from the many stolen bones. Eventually he realised his mistake and showed Anne at the warehouse that Boche was a male cat. &quot;If any other boy had pointed out the &#39;male sexual organ&#39;&nbsp;to me, I would never have given him a second glance. But Peter went on talking in a normal voice about what is otherwise a very awkward subject. Nor did he have any ulterior motives. By the time he was finished, I felt so much at ease that I started acting normally too.&quot;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-2" rel="footnote">[14]</a>

When Boche fell ill in April 1944 - &#39;He sat quite still and started drooling&#39;<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;- Miep Gies took him to the vet. Something was wrong with his intestines. The medicine Miep brought along helped and Boche was soon back to normal. &#39;Peter gave it to him a few times, but Boche soon made himself scarce. I&#39;ll bet he was out courting his sweetheart.&#39;<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

In May 1944, Boche disappeared without a trace, mostly to Peter&#39;s chagrin. &#39;Have I told you that our Boche has disappeared? We haven&#39;t seen hide nor hair of her since last Thursday. She&#39;s probably already in cat heaven, while some animal lover has turned her into a tasty dish. Perhaps some girl who can afford it will be wearing a cap made of Boche&#39;s fur. Peter is heartbroken.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

During World War II, countless cats disappeared. Because of the food shortage, cat meat - which tastes&nbsp;like rabbit - was seen as an acceptable alternative. And cat fur was also used, as Anne&#39;s quote shows. Cat owners were strongly advised to keep their pets indoors.

<h1>Scharminkeltje</h1>

Scharminkeltje first appeared in Anne&#39;s diary in June 1944. &#39;The new&nbsp;warehouse&nbsp;cat&#39;,<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> evidently the replacement for Boche, was unfortunately not long for Prinsengracht. &#39;She sleeps in the cat box and does her business in the wood shavings. Impossible to keep her,&#39; Anne noted succinctly.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ygvds" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AIF_corr_18: Anne Frank aan (grootmoeder) Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ytiay" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 8 July 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cw4zu" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Paul Arnoldussen, &lsquo;Ook met de poes van Anne Frank liep het niet goed af&rsquo;, Het Parool, 16 april 2013, <a href="https://www.parool.nl/nieuws/ook-met-de-poes-van-anne-frank-liep-het-niet-goed-af~b06d64f5/">https://www.parool.nl/nieuws/ook-met-de-poes-van-anne-frank-liep-het-niet-goed-af~b06d64f5/</a></cite></li>
	<li data-footnote-id="sc45v" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o0wjd" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 June 1944,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4jne0" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Arnoldussen, &lsquo;Ook met de poes van Anne Frank liep het niet goed af&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mpu4u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familile Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 105.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oglbh" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 26 September 1942,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ojuk" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 October 1942,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bj0h8" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 August 1943, in: The Collected Works</cite></li>
	<li data-footnote-id="2tw5h" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 198.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="bhe57" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-12-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 March 1943,&nbsp;in: The Collected Works. Zie ook Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 63.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yf9fs" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Gies &amp; Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="82ka3" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-14-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 24 January 1944, in: The Collected Works</cite></li>
	<li data-footnote-id="r0c1c" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 April 1944, in: The Collected Works</cite></li>
	<li data-footnote-id="tcxte" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="de0iu" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 June 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4zuyb" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 5 June 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

De katten van Anne Frank

In het dagboek van Anne Frank passeren vijf katten de revue.

Five cats are mentioned in Anne Frank's diary.

Onderduikers in het Achterhuis

De acht onderduikers in het Achterhuis aan de Amsterdamse Prinsengracht 263, te weten Otto, Edith, Margot en Anne Frank, Hermann, Auguste en Peter van Pels, en Fritz Pfeffer.

The eight people in hiding in the Secret Annex on Amsterdam's Prinsengracht 263, namely Otto, Edith, Margot and Anne Frank, Hermann, Auguste and Peter van Pels, and Fritz Pfeffer.

Op 6 juli 1942 dook het hele gezin onder in het Achterhuis.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Het oorspronkelijke plan om 16 juli 1942 onder te duiken was door de oproep aan Margot om in Duitsland te gaan werken&nbsp;tien dagen vervroegd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;De voorbereidingen voor de onderduik waren al veel eerder begonnen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp; &nbsp;Otto Frank zei&nbsp;hierover: &quot;Tengevolge van de steeds stringenter wordende bepalingen contra de joden werd het voor mij en mijn gezin noodzakelijk te gaan onderduiken.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op de dag van de onderduik ging&nbsp;Otto met Edith en Anne lopend van het Merwedeplein naar de Prinsengracht.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Margot was in de vroege ochtend al op de fiets gegaan.

De inval en arrestatie op 4 augustus 1944 maakten een eind aan de onderduikperiode.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> De onderduikperiode staat met deze begin- en einddata ook aangetekend op Otto&rsquo;s vreemdelingenkaart in het politiearchief.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Een achtergelaten briefje in de woning aan het Merwedeplein, met een adres in Maastricht diende&nbsp;om de indruk te wekken dat de familie het land verlaten had. Van Pels vertelde&nbsp;aan Werner Goldschmidt, de onderhuurder van de familie Frank, dat een officier - een jeugdvriend van Otto Frank - hem hielp. Helaas is het onduidelijk welk adres het zou betreffen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Otto stuurde&nbsp;op&nbsp;5 juli 1942 aan Leni (Lunni) in Bazel een verjaardagskaart waar uit op te maken viel&nbsp;dat hij en zijn gezin op het punt stonden&nbsp;onder te duiken. Leni was namelijk pas op 8 september jarig. Hij schreef: &#39;Wir sind gesund u. zusammen, das ist die Hauptsache.&#39;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Hij kwam&nbsp;op deze kaart terug in een brief aan zijn familie in Bazel van 8 juni 1945: &#39;Das ich etwas vorbereitet hattet, konntet Ihr aus meinen letzten Zeilen wohl entnehmen.&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> De brief kwam&nbsp;kennelijk 3 juli retour; het postverkeer met Zwitserland verliep stroef. &nbsp;Die voorbereiding komt ook naar voren uit het dagboek: &#39;Papa en mama hadden al lang een heleboel uit ons huis gedaan (...).&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Otto Frank had voorafgaand aan de onderduik naar eigen zeggen genoeg verdiend om voor zijn gezin in het levensonderhoud te voorzien.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="i77l1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v60se" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 9 juli 1942, in: Verzameld werk.&nbsp;Volgens Kugler is Otto Frank van plan onder te duiken bij de invoering van de gele ster. Als blijkt dat het resultaat van de maatregel (gezien verontwaardiging en tegenstand) niet volgens verwachting is, stelt hij zijn besluit uit. Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Kugler_I_48 (47?): Victor Kugler, I hid Anne Frank (typescript). De visie van Kugler vindt geen steun in andere bronnen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fnyvl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Eind 1941-begin 1942 volgens Kleiman in het transcript van Ernst Schnabel: Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel, transcript, p. 39-40.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3rca0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892 (dossier van Maaren): Rijksrecherche procesverbaal&nbsp;86/1963 v.H., getuigeverhoor Otto Frank door Arend Jacobus van Helden, 2-3 december 1963.</cite></li>
	<li data-footnote-id="onakq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in:&nbsp;Verzameld werk.&nbsp;In de A-versie is de notitie beperkt tot &#39;Wij moesten lopen naar kantoor.&#39; De stromende regen en de medelijdende blikken komen uit de bijna twee jaar later geschreven B-versie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ap1nu" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Harry Paape, &#39;De arrestatie&#39;, in: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (samenst.), De dagboeken van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 2001, p. 25-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="63lvs" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Gemeentepolitie, toegangsnummer 5225, inv. nr. 3929: Vreemdelingenkaart Otto H. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hzmul" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 14 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4bkfr" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Leni Frank, AFF_ LeF_corr_05_0004: Otto Frank aan Leni Frank, 5 juli 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h2ucg" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10_24: Otto Frank aan familie, 8 juni 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fq82b" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Milly Stanfield, 18 maart 1945. &nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

On 6 July 1942, the whole family went into hiding in the Secret Annex.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The original plan to go into hiding on 16 July 1942 was brought forward ten days by the call-up Margot&nbsp;received to go and work in Germany.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Preparations for hiding began much earlier.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Otto Frank says: &quot;As a result of the increasingly stringent provisions against Jews, it became necessary for me and my family to go into hiding.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On the day they went into hiding, Otto, Edith and Anne walked&nbsp;from Merwedeplein to Prinsengracht.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Margot had already gone on her bicycle earlier that morning.

The raid and arrest on 4 August 1944 put an end to the period of hiding.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> The period in hiding is also recorded with these start and end dates on Otto&#39;s aliens card in the police archives.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>.

A&nbsp;note left behind in the house at Merwedeplein, with an address in Maastricht, was intended to give the impression that the family had&nbsp;left the country. Van Pels told Werner Goldschmidt, the Frank family&#39;s subtenant, that an officer - a childhood friend of Otto Frank - was helping him.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Unfortunately, it is unclear which address this relates to.

Otto sent&nbsp;a birthday card to Leni (Lunni) in Basel on 5 July 1942, from which it can be deduced that he and his family were about to go into hiding. This is because Leni&#39;s birthday is not until September 8. He wrote: &quot;Wir sind gesund u. zusammen, das ist die Hauptsache.&quot;&nbsp;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> He returned&nbsp;to this card in a letter to his family in Basel dated 8 June 1945: &quot;Das ich etwas vorbereitet hattet, konntet Ihr aus meinen letzten Zeilen wohl entnehmen.&quot; <a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> The letter was apparently returned on&nbsp;3 July; postal traffic with Switzerland was difficult. This preparation also emerges from the diary: &quot;Papa and Mama had long since got a lot of things out of our house (...)&quot;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Prior to going into hiding, Otto Frank said he had earned enough to support his family. <a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="i77l1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank,Diary Version A, 8 July 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bt8xu" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B. 9 July 1942, in: The Collected Works. According to Victor Kugler, Otto Frank planned to go into hiding when the yellow star was introduced. If it turned out that the outcome of the measure (in view of outrage and opposition) was not as expected, he would have postponed his decision. Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code AFS A_Kugler_I_48 (47?): Victor Kugler, I hid Anne Frank (typescript). There is no support for Kugler&#39;s view in other sources.</cite></li>
	<li data-footnote-id="njfmx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>In late 1941 to&nbsp;early 1942 according to Johannes Kleiman in the transcript of Ernst Schnabel: Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Ernst Schnabel Archive, transcript, p. 39-40..</cite></li>
	<li data-footnote-id="3rca0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892 (dossier van Maaren): Rijksrecherche procesverbaal&nbsp;86/1963 v.H., getuigenverhoor Otto Frank door Arend Jacobus van Helden, 2-3 december 1963.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x5wzm" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1942, in: The Collected Works. In the A version, the note is limited to &quot;We had to walk to the office.&quot; The pouring rain and pitying looks are from the B version written almost two years later.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xve6g" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Harry Paape, &#39;De arrestatie&#39;, in: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (red), De dagboeken van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 2001, p. 25-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3pkl3" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Gemeentepolitie, toegang 5225, inv. nr. 3929: Vreemdelingenkaart Otto H. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jv8uw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 14 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xwzd3" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds Family (AFF), Basel, Leni Frank, AFF_ LeF_corr_05_0004: Otto Frank aan Leni Frank, 5 juli 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1ir8w" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10_24: Otto Frank aan familie, 8 juni 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pn8m1" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Milly Stanfield, 18 maart 1945.</cite></li>
</ol>
</section>

Zij zaten hier van 6 juli 1942 tot aan hun ontdekking op 4 augustus 1944.&nbsp;Het hoorde bij het kantoor en de magazijn-werkplaats van de firma&#39;s Opekta, Pectacon en Gies &amp; Co. 
In mei 1960 werd deze onderduikplek, met het hele gebouw en het pand Prinsengracht 265 toegankelijk gemaakt voor het publiek als museum Het Anne Frank Huis.

<h1>De fysieke omgeving van de onderduikers</h1>

Volgens de huidige opvattingen is het achterhuis zonder hoofdletter de aanduiding voor het bouwgedeelte dat in 1739 achter het uit 1635 daterende voorhuis is&nbsp;neergezet. Het pand is een allegaartje van kamers, gangen en trappen waarin een niet-ingewijde snel het spoor bijster raakt. Het Achterhuis met hoofdletter duidt specifiek de bovenste twee verdiepingen, zolder en vliering van dit gebouw aan, en verwijst dus naar de daadwerkelijke onderduikplek. De families Frank en Van Pels zaten zo&rsquo;n 25 maanden in het Achterhuis, Pfeffer ongeveer 21. In die periode kwamen ze werkelijk niet buiten. Het Achterhuis en in mindere mate de rest van het gebouw was gedurende die tijd de enige leefomgeving. De schuilplaats is op te vatten als twee etages waarop twee gezinnen woonden. Het ene gezin had&nbsp;echter geen badkamer, het andere geen keuken. Ze waren&nbsp;daarom nog meer op elkaar aangewezen dan vanwege hun gedeelde voortvluchtigheid al het geval was. De verschillende delen van het huis zijn in allerlei dagboeknotities aanwezig. Dit onderwerp behandelt eerst de verschillende ruimtes van het Achterhuis, de feitelijke schuilplaats achter de boekenkast, en vervolgens de rest van het gebouw. In de andere delen van het gebouw ging&nbsp;de gebruikelijke bedrijfsvoering gewoon door.

<h1>Achter de boekenkast</h1>

De boekenkast werd&nbsp;in augustus 1942 voor de ingang van het Achterhuis geplaatst, omdat Victor Kugler vreesde&nbsp;voor huiszoekingen naar verstopte fietsen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Helemaal overdreven was dat niet: het vorderen van fietsen door de Wehrmacht was toen&nbsp;net begonnen. Hauptdienstleiter&nbsp;Schmidt zei&nbsp;daarover in een rede: &#39;Zij [de weigerachtige Nederlanders] moeten zich niet verbeelden, dat wij niet zouden weten waar zij die rijwielen hebben of hoe wij ze in handen kunnen krijgen.&#39; <a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Risico&rsquo;s werden zorgvuldig gemeden, en camouflage van de toegang tot het Achterhuis paste&nbsp;in dit patroon. Sinds deze plaatsing was&nbsp;de boekenkast zowel fysiek als psychologisch de grens tussen binnen- en buitenwereld.

Tijdens de onderduikperiode was Bep Voskuijl een keer samen met de onderduikers opgesloten in het Achterhuis. Doordat de boekenkast klemde,&nbsp;kon ze niet weg. De onderduikers konden daardoor ook&nbsp;niet op tijd gewaarschuwd worden voor de werkman die iets aan het brandblusapparaat in het halletje kwam&nbsp;doen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Dit halletje, het zogenaamde &lsquo;tussenlid&rsquo;, was door de komst van de boekenkast vanuit het voorhuis gezien een doodlopend slopje geworden. De deur naar het voorhuis was op slot en het glas was aan de binnenkant met een plaat afgedekt.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Alleen via de zogenaamde &lsquo;helperstrap&rsquo; was de ingang van het Achterhuis te bereiken. Dat wil zeggen dat niemand er bij kon komen zonder door het kantoorpersoneel te zijn toegelaten.

Op de overloop hierachter hingen zakken met gedroogde bonen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Na deze overloop was&nbsp;links achter de trap de kamer van de familie Frank. Dit was&nbsp;de huiskamer van het gezin en de slaapkamer van het echtpaar Frank. Er was een boekenkast, een tafel, een kachel en de bedden van Otto en Edith Frank. Daarmee was de vrij kleine kamer (iets meer dan 15 m2) behoorlijk gevuld. Op een van de wanden hield&nbsp;het gezin de groei van de dochters bij. Vanaf D-Day hing&nbsp;er ook een kaartje waarop ze met spelden de geallieerde vorderingen volgden.

Margot en Anne deelden het naastgelegen kamertje (10 m2) tot de komst van Fritz Pfeffer in november 1942. Pfeffer was in feite een kostganger van de familie Frank. Hij nam&nbsp;daar de plaats in van Margot, die voortaan op een harmonicabed bij haar ouders sliep.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Anne had&nbsp;op de wanden van het kamertje ter decoratie inmiddels allerlei plaatjes geplakt.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Aan dit kamertje grensde de wasruimte met toilet. Deze wasgelegenheid was voor alle onderduikers en daarom was&nbsp;er een goede logistiek nodig: &#39;&rsquo;s ochtends begint het al, we staan op en gaan alle 7 op een rijtje na elkaar naar de badkamer&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> In de badkamer hing&nbsp;een wastafel die voor de onderduik aan de andere kant van de wand zat, en met het oog op de nieuwe functie van de kamers was verplaatst. Doordat de faciliteiten door zeven, later acht, personen werd&nbsp;gedeeld,&nbsp;ontstond&nbsp;over het gebruik geregeld wrevel.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

De steile trap in het midden van deze verdieping leidde&nbsp;naar de kamer van de familie Van Pels. De kamer (29 m2) was de huiskamer van dit gezin, slaapkamer van Hermann en Auguste van Pels en tevens eetkamer voor allen.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Er was een aanrecht en een fornuis.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Voor de onderduik diende&nbsp;de kamer als laboratorium voor Victor Kugler en Arthur&nbsp;Lewinsohn, die proeven deden ten behoeve van de firma Gies &amp; Co. Vanwege de gehorigheid trokken allen zich in deze kamer terug als er gevaar dreigde, zoals bij bezoek van buitenstaanders<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> en na de inbraak van 9 april 1944.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Naast de kamer van de familie Van Pels was de kamer van Peter. Hij was de enige die de luxe van een eigen kamer (8&nbsp;m2) had. In die kamer stond&nbsp;wel de trap naar zolder, dus iedereen die daar iets te doen had - aardappelen halen, was ophangen - kwam&nbsp;bij hem langs.

Op de zolder (41 m2) en de vliering (27 m2) trokken de kinderen zich terug, om afstand van de volwassenen te nemen en onder elkaar te zijn. Vooral bekend zijn de romantische samenkomsten tussen Anne en Peter, waarbij ze uit de dakkapel aan de achterzijde keken.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Peter zat veel op zolder; hij trok&nbsp;zich hier terug met het boek dat hij niet mocht&nbsp;lezen.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> De zakken bonen van de overloop vonden hier later een plaats, en er was ook een door Van Pels gemaakte provisiekast voor andere voorraden. Verder stonden op zolder de aardappeltonnen<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> en hing&nbsp;de was er te drogen.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Op de vliering erboven stond&nbsp;de kattenbak van Mouschi.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Peter timmerde&nbsp;er en hakte er hout.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Ook het boograampje dat uitzag&nbsp;op de Westertoren bevond&nbsp;zich hier.

<h1>Buiten het Achterhuis</h1>

Wel in het achterhuis maar niet in het Achterhuis bevonden zich het priv&eacute;kantoor, de kantoorkeuken en het (grote) toilet. Aan de afvoer- en waterleidingbuizen waren geregeld werkzaamheden nodig, waarbij de komst van de loodgieter weer tot stilte in het Achterhuis noodzaakte. De onderduikers gebruikten de keuken onder meer omdat die van een geiser en een klein komfoor was&nbsp;voorzien.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Voor warm water en baden bewezen die goede diensten. Anne baadde&nbsp;aanvankelijk in het kantoortoilet, maar verkoos&nbsp;later de keuken.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> In het priv&eacute;kantoor ernaast stond&nbsp;tot eind juli &rsquo;43 de radio, waar de onderduikers zich verzamelden voor nieuwsberichten maar ook voor concertuitzendingen.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

Het magazijn en de kantoren van Kleiman en Kugler in het voorhuis waren na vijven en in het weekeinde voor de onderduikers beschikbaar. Die omstandigheid namen de meisjes, Otto Frank, Hermann van Pels, Peter en Pfeffer te baat om werk te verrichten of even &lsquo;achter de kast&rsquo; vandaan te zijn.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> Om veiligheidsredenen moest Pfeffer zijn uitstapjes naar het kantoor van Kugler opgeven. Edith Frank en Auguste van Pels kwamen &ndash; althans voor zover Anne vermeldt &ndash; alleen naar het priv&eacute;kantoor voor de radio en naar de keuken voor de was. Met Peter en Mouschi ging&nbsp;Anne een enkele keer naar de voorzolder.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Peter gebruikt de voorzolder verder als uitkijkpost tijdens een luchtaanval op de Fokkerfabriek.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

Voor Anne was het gebouw buiten de boekenkast vaak een bron van angst. Ze gaf&nbsp;er blijk van dat ze het donkere huis griezelig vond. Begin &rsquo;44 overwon&nbsp;ze welbewust haar angst en ging&nbsp;ondanks dat er veel vliegtuigen in de lucht waren alleen de trap af.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>

In het bedrijfsgedeelte, helemaal beneden bij de straat, zaten voorzieningen die zelden een rol speelden, maar wel van vitaal belang waren: de energiemeters. Over de gasmeter is niets bekend; wel dat minstens tweemaal een stroomzekering doorsloeg. De eerste keer was dat voordat de meer praktisch ingestelde Van Pelsen aanwezig waren, waardoor de familie Frank tot de volgende dag in het donker zat.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> De tweede keer gingen &lsquo;de heren&rsquo; het probleempje direct even oplossen.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

Het Achterhuis als schuilplaats voor acht personen spreekt door de bekendheid van wat zich daar heeft afgespeeld sterk tot de verbeelding. Zoals blijkt uit de vele bezoekers is het gebouw integraal onderdeel van de onderduikgeschiedenis geworden. Annes dagboek is nauwelijks nog los te zien van de plek waar het is geschreven.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="3tr7y" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 augustus 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w2ymh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>&ldquo;Hauptdienstleiter Schmidt over de actueele vraagstukken&rdquo;, De Telegraaf, 3 augustus 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7bgtm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 oktober 1942; Dagboek B, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0a031" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS) Stichtingsarchief, inv. nr. 432:&nbsp;&ldquo;Het Anne Frank Huis. Beknopte geschiedenis van huis en omgeving&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uleus" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 9 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mlb36" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="83yjo" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 oktober en 5 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ai0c" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 1 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ax0vq" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 9 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9eyq1" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 9 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2g5x8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psxgg" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3lzgl" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 9 (11) april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jr86q" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 23 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bbo23" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n94re" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 februari en 10 mei 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pwt7s" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Zondag&rdquo;, 20 februari 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xg776" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="18go7" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 23 en 28 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23odn" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 27 september 1942; Dagboek B, 9 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="egcn4" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 27 september en 2 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pc0r7" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 februari, 11 en 17 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fhslq" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 december 1942; Dagboek A, 7 november 1942; Dagboek A, 1 maart 1944; &nbsp;Dagboek A, 28 september 1942; Dagboek A, 25 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9f8j6" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 11 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="waljo" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 26 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="27kvx" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m03zi" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ehfas" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

They were here from 6 July 1942 until their discovery on 4 August 1944. It belonged to the office and warehouse-workshop of the firms Opekta, Pectacon and Gies &amp; Co. 
In May 1960, this hiding place, along with the entire building and the building at Prinsengracht 265, was made accessible to the public as the&nbsp;museum &#39;The Anne Frank House&#39;.

<h1>The physical environment of the people in hiding</h1>

According to current views, the annex without a capital letter is the designation for the building part that was built in 1739 behind the front house dating from 1635. The building is a mishmash of rooms, corridors and stairs in which the uninitiated can quickly lose track. The capitalized &#39;Secret Annex&#39; specifically refers to the top two floors, attic and loft of this building, and therefore refers to the actual hiding place. The Frank and Van Pels families stayed in the Secret Annex for about 25 months, Pfeffer for about 21. During that period they really did not go outside. The Secret Annex and to a lesser extent the rest of the building was the only living environment during that time. The shelter can be interpreted as two floors on which two families lived. However, one family had no bathroom, the other no kitchen. They were therefore even more dependent on each other than was already the case because of their shared fugitive state. The different parts of the house are present in all kinds of diary entries. This topic first covers the different rooms of the Secret Annex, the actual hiding place behind the bookcase, and then the rest of the building. In the other parts of the building, usual business operations continued as usual.

<h1>Behind the bookcase</h1>

The bookcase was placed in front of the entrance to the Secret Annex in August 1942, because Victor Kugler feared searches for hidden bicycles.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> That was not a complete exaggeration: the requisition of bicycles by the Wehrmacht was then just beginning. Hauptdienstleiter Schmidt said about this in a speech: &#39;They [the reluctant Dutch] should not imagine that we do not know where they have those bicycles or how we can get our hands on them.&#39; <a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Risks were carefully avoided, and camouflage of the entrance to the Secret Annex fit into this pattern. Since this placement, the bookcase was the boundary between the inner and outer world, both physically and psychologically.

During the period in hiding, Bep Voskuijl was once locked up in the Secret Annex together with the people in hiding. Because the bookcase was stuck, she couldn&#39;t leave. As a result, the people in hiding could not be warned in time for the workman who came to do something about the fire extinguisher in the hall.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> This hall, the so-called &#39;intermediate section&#39;, had become a dead end when viewed from the front of the house due to the arrival of the bookcase. The door to the front house was locked and the glass on the inside was covered with a plate.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> The entrance to the Secret Annex could only be reached via the so-called &#39;helper&#39;s stairs&#39;. This means that no one could enter without being allowed in by the office staff.

Bags of dried beans hung on the landing.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Behind the&nbsp;landing, to the left behind the stairs was the Frank family&#39;s room. This was the family&#39;s living room and the Franks&#39; bedroom. There was a bookcase, a table, a stove and Otto and Edith Frank&#39;s beds. This meant that the rather small room (just over 15 m2) was quite full. On one wall, the family kept track of their daughters&#39; growth. From D-Day onwards there was also a map on which they followed Allied progress with pins.

Margot and Anne shared the adjacent room (10 m2) until the arrival of Fritz Pfeffer in November 1942. Pfeffer was in fact a boarder of the Frank family. He took the place of Margot, who from now on slept on an accordion bed in her parents&#39; room.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Anne had already pasted all kinds of pictures on the walls of the room for decoration.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Adjacent to this room is the laundry room with toilet. This washing facility was for all people in hiding and therefore good logistics were needed: &#39;it all starts early in the morning, we get up at 7 and line up for the bathroom&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> In the bathroom there was a washstand that was on the other side of the wall before going into hiding, and had been moved in view of the new function of the rooms. Because the facilities were shared by seven, later eight, people, resentment regularly arose about their use.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

The steep staircase in the middle of this floor led to the Van Pels family room. This room (29 m2) was the living room of this family, bedroom of Hermann and Auguste van Pels and also a dining room for all.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> There was a kitchen sink and a stove<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Before going into hiding, the room served as a laboratory for Victor Kugler and Arthur&nbsp;Lewinsohn, who conducted experiments for the company Gies &amp; Co. Because of thin walls, everyone withdrew to this room when there was danger, such as when outsiders visited<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> and after the burglary of 9 Apri&nbsp;1944.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Next to the Van Pels family room was Peter&#39;s room. He was the only one who had the luxury of his own room (8&nbsp;m2). That room did contain the stairs to the attic, so anyone who had something to do there - fetching potatoes, hanging up laundry - came to see him.

The children retreated to the attic (41 m2) and the loft (27 m2) to distance themselves from the adults and be among themselves. Particularly well-known are the romantic gatherings between Anne and Peter, during which they looked out of the dormer window at the rear..<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Peter spent a lot of time in the attic; he withdrew here with the book he was not allowed to read.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> The bags of beans from the landing later found a place here, and there was also a pantry made by Van Pels for other supplies. Furthermore, the potato barrels<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> were located in the attic and the laundry was hung to dry there.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> In the loft above was Mouschi&#39;s litter box.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Peter did carpentry and chopped wood there.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> The arched window overlooking the Westertoren was also located here.

<h1>Outside the Secret Annex</h1>

The private office, the office kitchen and the (large) toilet were located in the annex, but not in the Secret Annex. Regular work was required on the drain and water pipes, and the arrival of the plumber forced silence in the Secret Annex again. The people in hiding used the kitchen partly because it was equipped with a geyser and a small stove.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> They proved useful for hot water and baths. Anne initially bathed in the office toilet, but later preferred the kitchen.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> The radio was in the private office next door until the end of July 1943, where the people in hiding gathered for news reports but also for concert broadcasts.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

The warehouse and offices of Kleiman and Kugler in the front house were available to the people in hiding after five and at weekends. The girls, Otto Frank, Hermann van Pels, Peter and Pfeffer, took advantage of this circumstance to do some work or to get away from the closet for a while.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> For security reasons, Pfeffer had to give up his trips to Kugler&#39;s office. Edith Frank and Auguste van Pels - at least as far as Anne mentions - only came to the private office to listen to the radio and to the kitchen for the laundry. Anne occasionally went to the attic with Peter and Mouschi.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Peter also used the attic as a lookout post during an air raid on the Fokker factory.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

For Anne, the building outside the bookcase was often a source of fear. She indicated that she found the dark house creepy. Early 1944, she consciously overcame her fear and went down the stairs alone, despite there being many planes in the sky.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>

In the business area, all the way down to the street, there were facilities that rarely played a role, but were vital: the energy meters. Nothing is known about the gas meter. But a power fuse blew out at least twice. The first time was before the more practical Van Pelsen arrived, leaving the Frank family in the dark until the next day.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> The second time, &#39;the men&#39; immediately solved the problem.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

The Secret Annex as a refuge for eight people appeals to the imagination due to the familiarity of what happened there. As evidenced by the many visitors, the building has become an integral part of the history of hiding. Anne&#39;s diary can hardly be separated from the place where it was written.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="3tr7y" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 August 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w2ymh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>&ldquo;Hauptdienstleiter Schmidt over de actueele vraagstukken&rdquo;, De Telegraaf, 3 augustus 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7bgtm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 October 1942; Version B, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0a031" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS) Stichtingsarchief, inv. nr. 432:&nbsp;&ldquo;Het Anne Frank Huis. Beknopte geschiedenis van huis en omgeving&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uleus" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 9 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mlb36" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="83yjo" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 October and 5 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ai0c" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 1 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ax0vq" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 9 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9eyq1" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 9 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2g5x8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psxgg" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3lzgl" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 (11) April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jr86q" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 23 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bbo23" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n94re" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 February and 10 May 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pwt7s" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Sunday&rdquo;, 20 February 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xg776" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="18go7" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 23 and 28 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23odn" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 27 September 1942; Version B, 9 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="egcn4" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 27 September and 2 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pc0r7" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 February, 11 and 17 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fhslq" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 December 1942; Version A, 7 November 1942; Diary Version A, 1 March 1944;&nbsp; Version A, 28 September 1942; Diary Version A, 25 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9f8j6" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 11 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="waljo" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 26 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="27kvx" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m03zi" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 12 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ehfas" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank nam&nbsp;haar roodgeruite dagboek mee toen&nbsp;ze ging&nbsp;onderduiken. Op de eerste pagina schrijft ze: &#39;Ik ben, O, zo blij dat ik je meegenomen heb.&#39;&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Als ze haar dagboek herschrijft op losse vellen (dagboek B) gaat ze hier uitgebreider op in:

<blockquote>&#39;Margot en ik begonnen het nodigste in een schooltas te pakken, het eerste wat ik er in stopte was dit gecartonneerde schrift, daarna krulpennen, zakdoeken, schoolboeken, kam, oude brieven, ik dacht aan het schuilen en stopte daardoor de gekste onzin in de tas, maar ik heb er geen spijt van, ik geef meer om herinneringen, dan om jurken.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

Eind&nbsp;oktober 1942&nbsp;was&nbsp;het roodgeruite dagboek&nbsp;bijna vol. Ze schrijft hierover: &#39;Ik mag Bep misschien vragen of zij bij Perrij eens kan gaan kijken of die dagboeken verkopen, want anders moet ik gauw een schrift nemen, want mijn dagboek raakt vol, jammer!&#39;&nbsp;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Het eerste dagboek eindigt met de notitie van&nbsp;5 december 1942. Anne heeft nog wel (uit ruimtegebrek) notities van later datum toegevoegd en pagina&rsquo;s ingeplakt.

Veel van Annes ervaringen en meningen uit de onderduiktijd liggen vast in haar dagboeknotities en een deel van haar verhaaltjes.

Anne schrijft in haar dagboek dat ze pas in de ochtend van 6 juli 1942 hoorde&nbsp;waar ze naartoe gingen. Haar ouders lichtten haar onderweg in over de schuilplaats in het Opekta-pand, en over de voorbereidingen die waren getroffen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Tijdens de periode in het Achterhuis probeerde&nbsp;Anne haar schoolwerk bij te houden. In het Achterhuis leerde&nbsp;ze Engels, Frans, Duits, steno, meetkunde, algebra, geschiedenis, aardrijkskunde, kunstgeschiedenis, mythologie, biologie, bijbelse geschiedenis en Nederlandse literatuur.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Toen de onderduikperiode begon&nbsp;was&nbsp;Anne dertien jaar. Haar seksuele ontwikkeling vond&nbsp;ook een plaats in haar dagboek. Ze noteerde&nbsp;in oktober &lsquo;42 dat ze verwachtte snel ongesteld te zullen worden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Begin &rsquo;44 schrijft ze er nog eens over, dan is het &#39;nog maar drie keer gebeurd.&#39;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;

Met Peter sprak&nbsp;Anne over de tijd voor het onderduiken. Enkele weken later spreken ze over de begintijd van de onderduik, en hoe ze elkaar toen niet konden uitstaan.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;In maart &#39;44&nbsp;tekende&nbsp;zich de romance met Peter af, die na een week of zes weer verflauwde.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Met Bep Voskuijl had&nbsp;ze een goede band. Bep was veruit de jongste van de helpers, en twee van haar zusjes waren jonger dan Anne. Anne rekende&nbsp;naast zichzelf, Margot en Peter ook Bep tot de jeugd die door de volwassenen in het Achterhuis niet goed werd&nbsp;begrepen.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Naarmate de tijd vorderde&nbsp;werden Annes notities introspectiever.&nbsp;Begin &rsquo;44 schrijft ze over haar toegenomen mensenkennis, met de kanttekening dat ze het na een half jaar eigenlijk wel genoeg vond.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Op 7 maart 1944 blikt ze terug op haar ontwikkeling van ongeveer twee jaar. In 1942 beleefde&nbsp;zij een &#39;onbezorgde schooltijd&#39;, om na 6 juli te worden overrompeld door eenzaamheid en allerlei conflicten aan te gaan. Begin &rsquo;43 verloor ze zich in verdriet en eenzaamheid, terwijl ze in de tweede helft van dat jaar tot &lsquo;bakvis&rsquo; uitgroeide,&nbsp;zich meer met levensbeschouwelijke vragen bezig ging houden en God leerde&nbsp;kennen.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Bovendien begon&nbsp;ze toen,&nbsp;naar eigen zeggen, te denken en te schrijven.&nbsp;Haar &lsquo;verhaaltjes&rsquo; zijn op drie na gedateerd vanaf juli &rsquo;43.&nbsp;Op 20 mei 1944 schrijft Anne dat ze eindelijk met schrijven van Het Achterhuis is begonnen, de herschrijving van haar eerdere dagboeknotities met het oog op publicatie.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Dit proces is in zichzelf de meest omvangrijke reflectie op eerdere notities en gedachten die in de manuscripten voorkomt.

​Het spreekt vanzelf dat ook voor Anne het gedwongen verblijf in het Achterhuis moeilijk moet zijn geweest. Over haar beleving van de onderduiktijd schrijft haar vader ruim twintig jaar later dat zij vooral elke dag uitkeek naar iemand die nieuws van buiten kwam brengen.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5vcgo" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, onderaan de eerste pagina (zonder datum, maar op of na 28 september 1942), in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7k0dg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 8 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ogx5" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qud02" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, Dagboek B, 9 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ytsev" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16-19 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="emf59" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hip5t" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 6 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="akr7q" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 februari 1944 en 19 maart, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o7d2x" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 en 23 maart. 2 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v4bvu" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ywbsc" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ycsvx" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 7 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zncyq" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fwfot" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070, Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p. 3.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;

Anne Frank took her red-checked diary with her when she went into hiding. On the first page she wrote: &quot;Oh, I&#39;m so glad I brought you along&quot;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> When she rewrote&nbsp;her diary on loose sheets (Diary B), she elaborated&nbsp;on this:

<blockquote>
&quot;Margot and I started packing our most important belongings into a schoolbag. The first thing I stuck in was this diary, and then curlers, handkerchiefs, schoolbooks, a comb and some old letters. Preoccupied by the thought of going into hiding, I stuck the craziest things in the bag, but I&#39;m not sorry. Memories mean more to me than dresses.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>
</blockquote>

By the end of October 1942, the red checked diary was almost full. She wrote:&nbsp;&quot;I may perhaps ask Bep if she can go to Perrij to see if they sell diaries, otherwise I will soon have to get a notebook, because my diary is getting full, too bad!&quot;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;The first diary ends with the note of 5 December 1942. Anne did add notes of later dates and (due to lack of space) pasted in pages.

Many of Anne&#39;s experiences and opinions from her time in hiding are recorded in her diary entries and some of her short stories.

Anne writes in her diary that she did not hear where they were going until the morning of 6 July 1942. Her parents informed her on the way about the hiding place in the Opekta building, and about the preparations that had been made.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

During the period in the Secret Annex, Anne tried to keep up with her schoolwork. In the Secret Annex, she studied English, French, German, shorthand, geometry, algebra, history, geography, art history, mythology, biology, biblical history and Dutch literature.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

When the period in hiding began, Anne was 13 years old. Her sexual development was also covered in her diary. She noted in October &#39;42 that she expected to get her first period soon.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In early &#39;44, she wrote about it again, by which time it had &quot;only happened three times&quot;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

With Peter, Anne talked about the time before going into hiding. A few weeks later, they talked about the early days in&nbsp;hiding, and how they couldn&#39;t stand each other then.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> In March &#39;44, the romance with Peter played out, which faded again after about six weeks.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Anne had a good relationship with Bep Voskuijl. Bep was by far the youngest of the helpers, and two of her sisters were younger than Anne. Besides herself, Margot and Peter, Anne also counted Bep among the youth who were not well understood by the adults in the Secret Annex.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

As time progressed, Anne&#39;s notes became more introspective. In early &#39;44, she writes about her increased people skills, noting that after six months, she actually thought it was enough.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> On 7 March 1944, she looks back on her development of about two years. In 1942, she experienced a &#39;carefree school time&#39;, only to be overwhelmed by loneliness and enter into all kinds of conflicts after 6 July. In early &#39;43, she lost herself in grief and loneliness, while in the second half of that year, she grew to become a teenage girl, became more concerned with philosophical questions and got to know God.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Moreover, this is when, by her own admission, she started thinking and writing. Her Short Stories&nbsp;are dated from July &#39;43 onwards, except for three. On 20 May 1944, Anne writes that she has finally started writing The Secret Annex, the rewriting of her earlier diary entries with a view to publication.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> This process was in itself the most extensive reflection on earlier notes and thoughts that appear&nbsp;in the manuscripts.

It goes without saying that Anne too must have found her forced stay in the Secret Annex difficult. About her experience of the time in hiding, her father writes more than 20 years later that she especially looked forward every day to someone bringing news from outside.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="18wjq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, at the bottom of the first page (no date, on or after 28 September 1942), in: The Collected Works; transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="srdsx" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 8 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l6yxz" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qud02" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1942, Diary Version B, 9 July 1942, in: The Collected Works, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ytsev" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16-19 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="emf59" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hip5t" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 6 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="akr7q" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 February 1944 en 19 maart, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o7d2x" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 and 23 March. 2 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v4bvu" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ywbsc" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ycsvx" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 7 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zncyq" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fwfot" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070, Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p. 3.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank neemt haar dagboek mee als ze onderduikt

Toen ze moest onderduiken stopte Anne Frank het roodgeruite dagboek in haar tas.

When she had to go into hiding, Anne Frank put the red-checked diary in her bag.

Familie Frank is ondergedoken

Op 6 juli 1942 dook de familie Frank onder in het achterhuis van het bedrijfsgebouw van Opekta.

On 6 July 1942, the Frank family went into hiding in the secret annex of the Opekta company building.

Volgens Anne Franks dagboek was het plan dat zij 14 juli 1942 zouden komen. Door vele berichten over oproepen waren zij zodanig verontrust dat ze een dag eerder naar het Achterhuis vertrokken.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Peter was overigens nog geen zestien, en zijn beide ouders waren geboren voor 1902, wat wil zeggen dat zij niet tot de allereerst opgeroepen categorieen behoorden.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="23qh8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 14 augustus 1942, in:&nbsp;Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
</ol>
</section>

According to Anne Frank&#39;s diary, the plan was for them to arrive on 14 July&nbsp;1942. Due to many reports of call-ups to work, they were so concerned that they left for the Secret Annex a day earlier.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Incidentally, Peter was not yet 16, and both his parents had been born before 1902, meaning they were not among the first-ever called-up categories.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="23qh8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 14 August 1942, in:&nbsp;The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
</ol>
</section>

Familie Van Pels duikt onder in het Achterhuis

Jo Kleiman bracht geregeld boeken mee voor de onderduikers. In de nazomer van 1942, het Achterhuis was nog maar enkele weken bewoond, bracht hij een boek mee dat de gemoederen flink zou beroeren. De titel van het boek blijft ongenoemd, maar het ging om een trilogie&nbsp;van de Australisch-Britse schrijfster Helen Zenna Smith,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> in 1938 in &eacute;&eacute;n band bij de Arbeiderspers verschenen, namelijk&nbsp;Gij Vrouwen..!, Vrouwen in nood en Vrouwenroeping.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Het eerste deel gaat over een groep Britse jongedames van goede komaf, die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Noord-Frankrijk met ambulances achter de frontlinies reden. Het gevaarlijke werk en de contacten met Duitse krijgsgevangenen leidden tot de nodige verruwing en een lossere seksuele moraal.

Peters ouders wilden niet hebben dat hij dit boek, volgens Anne &#39;erg vrij geschreven&#39;, zou lezen.&nbsp;Zijn moeder bond later wat in, maar zijn vader hield voet bij stuk. Peter rebelleerde tegen zijn ouders en verschanste zich verontwaardigd op zolder, dreigend dat hij ook geen Engels meer zou leren als hij het boek niet lezen mocht. Overigens vond Edith Frank haar dochter Margot heel verstandig &#39;in die dingen&#39;, maar desondanks mocht ook zij het boek niet lezen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Verschillende passages die destijds opvoeders mogelijk de wenkbrauwen deden fronsen zullen in deze tijd niet veel opzien meer baren:&nbsp;

<blockquote>&quot;Ik vind het weerzinwekkend, dat gepraat van jullie&quot;, zegt Etta Potato. &quot;Ik ben er zeker van dat die gevangenen niets lelijks dachten, Tosh. Ze hebben zelf ook zusters.&quot; 
&quot;Dan hoop ik, dat ze&nbsp;die niet op zo&#39;n manier aankijken. Zeg, is Etta Potato geen lief kind? De ene en enige virgo intacta in de hele ploeg.&quot; 
Een kreet van verontwaardiging. &quot;Zeg, wou je soms wat van mij zeggen?&quot; &quot;En ik dan?&quot; &quot;En ik?&quot; 
&quot;Kinderen&quot;, zegt Tosh, &quot;jullie zijn misschien virgo, maar ik mag een staart krijgen als je intacta bent.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a></blockquote>

De grote vraag blijft intussen of Peter het boek uiteindelijk toch nog heeft kunnen lezen.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="n94cg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Pseudoniem van Evadne Price, waarschijnlijk geboren als Eva Grace Price, een Australisch-Britse schrijfster, actrice, astroloog en media-persoonlijkheid. Zie verder <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Evadne_Price">https://en.wikipedia.org/wiki/Evadne_Price</a> (geraadpleegd 22 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="1zdij" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het betrof een vertaling in het Nederlands van&nbsp;Not so quiet: stepdaughters of war&nbsp;(1930),&nbsp;Women of the aftermath&nbsp;(1932) and Shadow women (1932).</cite></li>
	<li data-footnote-id="wnid7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank,&nbsp;Dagboek A, 21 september 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013. Ze komt er later op 2 september 1942 in de B-versie op terug. De combinatie van gegevens uit beide notities maakten het mogelijk het boek te identificeren. Met dank aan Fons Oltheten.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hmctg" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Smith,&nbsp;Gij vrouwen..., p. 108.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;

Jo Kleiman regularly brought books for the people in hiding. In the late summer of 1942, when the Secret Annex had only been inhabited for a few weeks, he brought a book that was to cause quite a stir. Although the book title was not mentioned, it concerned a trilogy by Australian-British writer&nbsp;Helen Zenna Smith,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;a Dutch translation of Not so quiet: stepdaughters of war&nbsp;(1930), Women of the aftermath&nbsp;(1932)&nbsp;and Shadow women (1932), published in a single volume by de Arbeiderspers in 1938.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The first part is about a group of British young ladies, who drive ambulances behind the front lines in northern France during the First World War. Their dangerous work and contact with German prisoners of war lead to coarser manners and&nbsp;looser sexual morals.

Peter&#39;s parents did not want him to read the book, which Anne said was &quot;very outspoken&quot;. His mother later relented somewhat, but his father stood his ground. Peter rebelled against his parents and indignantly holed himself up in the attic, threatening that he wouldn&#39;t study English either if he wasn&#39;t allowed to read the book. Incidentally, Edith Frank thought her daughter Margot was very sensible &quot;in such matters&quot;, but even so, she was not allowed to read the trilogy either.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Several passages that may have raised eyebrows at the time would not cause much of a stir in this day and age:

<blockquote>&quot;How disgusting you all are!&quot; says Etta Potato. &quot;I&#39;m sure the prisoners weren&#39;t thinking horrid things, Tosh. They&#39;ve all got sisters of their own.&quot; 
&quot;I hope they don&#39;t look at them in the same way, then. Isn&#39;t Etta Potato sweet, girls? The one and only&nbsp;virgo intacta&nbsp;in the convoy.&rdquo; 
There is a yell of indignation. &quot;Here, what about me?&quot; &quot;And me?&quot; &quot;And me?&quot; 
&ldquo;Children,&rdquo; says Tosh, &ldquo;you may be virgo, but I&#39;m blowed if you&#39;re intacta.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a></blockquote>

Meanwhile, the&nbsp;question remains whether Peter managed to read the book in the end.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kooxu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Pseudoniem van Evadne Price, waarschijnlijk geboren als Eva Grace Price, een Australisch-Britse schrijfster, actrice, astroloog en media-persoonlijkheid. Zie verder <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Evadne_Price">https://en.wikipedia.org/wiki/Evadne_Price</a> (geraadpleegd 22 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="4jxyf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Helen Zenna Smith,&nbsp;Gij vrouwen....,&nbsp;Vrouwen in nood&nbsp;en&nbsp;Vrouwenroeping, Amsterdam: Arbeiderspers, 1938.&nbsp;Quotation from the original: Not so quiet.&nbsp;Stepdaughters of war.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wnid7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. She returns to the topic in Diary Version B: 2 September 1942. The book could be identified through the information from both entries. Thanks to Fons Oltheten.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hmctg" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Smith,&nbsp;Gij vrouwen..., p. 108.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;

Anne over het boek dat Peter niet mocht lezen

In het Achterhuis viel vaak niet veel meer te doen dan lezen. Maar niet ieder boek viel in goede aarde.

In the Secret Annex, there was often not much more to do than read. But not every book was deemed suitable.

Het Beursspel was een bordspel waarbij de spelers konden speculeren op koersschommelingen, in aandelen handelen en investeren in (overzeese) handel en industrie. In Annes dagboek is later te lezen dat ze het af en toe spelen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="8gmba" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 11 april 1944, in:&nbsp;Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
</ol>
</section>

The Beursspel (Stock Exchange Game) was a board game where players could speculate on price fluctuations, trade in shares and invest in (overseas) trade and industry. Anne&#39;s diary later states that they play it occasionally.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="got0l" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 11 April 1944, in: The Collected Works, transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
</ol>
</section>

Peter krijgt Beursspel voor zijn verjaardag

Peter vierde zijn zestiende verjaardag. Van het kantoorpersoneel kreeg hij een Beursspel cadeau.

Peter celebrated his sixteenth birthday. He received a stock exchange board game as a gift from the office staff.

In de Amsterdamse kennissenkring van Fritz Pfeffer was onbekend dat hij vanwege de Neurenberger wetten niet officieel met Charlotte Kaletta was getrouwd. Zijn status was dan ook niet die van een gemengd gehuwde, maar van een ongetrouwde Volljude. Daarom ziet ook hij zich genoodzaakt onder te duiken.

Op 16&nbsp;november 1942 dook Fritz Pfeffer onder in het achterhuis van Prinsengracht 263. Daar bleef hij tot de inval van 4 augustus 1944.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hij sliep hier in het smalle kamertje, dat hij deelde met Anne Frank, rechtsachter op de tweede verdieping van het Achterhuis.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

De mogelijke komst van Pfeffer naar het Achterhuis komt in het dagboek van Anne Frank voor het eerst ter sprake op&nbsp;21 september 1942.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Dat is ongeveer twee maanden voor hij daadwerkelijk arriveerde. In de A-versie staat geen exacte datum van Pfeffers komst. Volgens deze versie zou&nbsp;Kleiman Pfeffer bij het Hoofdpostkantoor ophalen&nbsp;en zouden zij naar de Prinsengracht lopen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> In de B-versie is de aankomst bepaald op&nbsp;17 november 1942&nbsp;en ging&nbsp;Kleiman met de tram: &#39;Kleiman stapte in de tram, reed terug naar kantoor en Pf. liep dezelfde weg op.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

Op&nbsp;30 november 1942&nbsp;meldde&nbsp;zijn huisbaas Felix Mittwoch dat Pfeffer hem had&nbsp;verteld dat hij vanwege een nierziekte misschien een operatie in een niet nader genoemd ziekenhuis moest ondergaan. Nadat Mittwoch enige dagen niets meer van zijn huurder hoorde, meldde&nbsp;hij hem bij de Vreemdelingendienst van de politie af.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>In het Achterhuis</h1>

Fritz Pfeffer was arts en tandarts. Als tandarts trad&nbsp;hij ook in het Achterhuis op.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Anne beschrijft hoe hij haar onderzoekt toen ze ziek was.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Hij betrok&nbsp;het kleine kamertje waar tot dan Anne en Margot sliepen, en deelde&nbsp;dat voortaan met Anne. Margot verhuisde&nbsp;naar de slaapkamer van haar ouders. Aanvankelijk schrijft Anne dat de sfeer in huis goed is. Later komen er meer berichten over conflicten tussen de onderduikers&nbsp;en tussen haar en Pfeffer.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dwr5x" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 november 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="db7mt" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A en B, 10 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gbjvx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 september 1942, in: Verzameld werk. Dit nuanceert het verhaal dat Pfeffer op stel en sprong naar het Achterhuis moest komen wel enigszins.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u9ns" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 13 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d00o1" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 17 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hv7pr" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Felilx Mittwoch aan Vreemdelingendienst, 30 november 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy7nj" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 december 1942, in: Verzameld werk; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;De tandarts&quot;, 8 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g6m6b" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 22 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer&#39;s Amsterdam circle of acquaintances were unaware that - due to the&nbsp;Nuremberg laws - he was not officially married to Charlotte Kaletta. As a result, his status was not that of a mixed married person, but of an unmarried Volljude.He was therefore also forced to go into hiding.

On 16 November 1942, Fritz Pfeffer went into hiding in the annex&nbsp;at Prinsengracht 263. There he remained until the raid of 4 August 1944.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> He slept in the narrow room, which he shared with Anne Frank, in the back right-hand corner of the second floor of the Secret Annex.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Pfeffer&#39;s possible arrival at the Secret Annex was first mentioned in Anne Frank&#39;s diary on 21 September 1942.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> That is about two months before he actually arrived. The A-version does not give an exact date of Pfeffer&#39;s arrival. According to this version, Kleiman met Pfeffer at the Main Post Office and they walked to Prinsengracht.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> In the B version, the arrival was set for 17 November 1942 and Kleiman went by tram: &quot;Kleiman took a streetcar back to the office while Pf. walked on foot&quot;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 30 November 1942, his landlord Felix Mittwoch reported that Pfeffer had told him that he might have to undergo an operation in an unspecified hospital because of kidney disease. After Mittwoch heard nothing more from his tenant for several days, he notified the police&#39;s Immigration Department that he had moved out.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>In the Secret Annex</h1>

Fritz Pfeffer was a doctor and dentist. He performed dentistry&nbsp;in the Secret Annex.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Anne describes how he examined her when she was ill.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> He moved into the small room where Anne and Margot had slept until then, and thereafter shared it with Anne. Margot moved into her parents&#39; bedroom. At first, Anne writes that the atmosphere in the house was good. Later, there were more reports of conflicts between the people in hiding, and between her and Pfeffer.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dwr5x" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 November 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="db7mt" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Versions A and B, 10 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gbjvx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September 1942, in: The Collected Works. This qualifies the story that Pfeffer had to come to the Secret Annex at a moment&#39;s notice somewhat.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u9ns" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 13 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d00o1" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 17 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hv7pr" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Felilx Mittwoch aan Vreemdelingendienst, 30 november 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy7nj" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 December 1942, in: The Collected Works; Tales&nbsp;and events from the Secret Annex, &quot;The Dentist&quot;, 8 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g6m6b" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 22 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer duikt onder in het Achterhuis

Op 16 november 1942 dook Fritz Pfeffer onder in het Achterhuis aan de Prinsengracht. Tijdens de onderduik deelde hij een kamer met Anne Frank.

In November 1942, Fritz Pfeffer went into hiding in the Secret Annex on Prinsengracht. During the period in hiding, he shared a room with Anne Frank.

De nieuwe eigenaar Maurits&nbsp;Wessels maakte deel uit van een omvangrijke familie die door een zogenaamde Calmeyer-procedure was &#39;ontjoodst&#39;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Daardoor kreeg hij de beschikking terug over zijn vermogen en kon hij zijn zaken weer opnemen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In februari kocht hij al enkele panden in de Pijp en in de Kinkerbuurt. Anne Frank noteerde in haar op 27 februari 1943 gedateerde, maar&nbsp;in 1944 herschreven dagboekversie dat op een morgen&nbsp;&#39;de nieuwe eigenaar&#39; zijn aankoop kwam inspecteren.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Als haar datering juist is, was Wessels toen op zijn best aspirant-eigenaar, hij kocht het pand uiteindelijk pas op 22 april 1943.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Anne schrijft dat de nieuwe eigenaar samen met een architect en Jo Kleiman het pand bezichtigde. Kleiman veinsde volgens haar lezing de sleutel van de tussendeur - tussen het voorhuis en het halletje bij de boekenkast - thuis te hebben laten liggen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Wel is dan opmerkelijk dat de architect een verdieping lager niet zag dat er een trap naar dat&nbsp;halletje liep. In ieder geval ziet het er niet naar uit dat Wessels concrete plannen met het gebouw had. Kennelijk was het bedoeld als geldbelegging.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="vtick" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Hans_Calmeyer">https://nl.wikipedia.org/wiki/Hans_Calmeyer</a> (geraadpleegd 1 december 2023).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jtrtz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>An Huitzing,&nbsp;Spartelend aan de fuik ontkomen. Hoe tientallen leden van een Joodse familie de oorlog overleefden, z.p., z.j.: Dato, p. 192.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wwgke" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 27 februari 1943, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013. De verschillen tussen de aanvankelijke en de herschreven dagboekversies leiden geregeld tot misverstanden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="57bna" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Kadaster Amsterdam, koopakte 3305/4, 22 april 1943.</cite></li>
</ol>
</section>

Maurits Wessels, the new owner, was a member of an extensive family whose registration as Jewish persons had been succesfully&nbsp;removed through a so-called Calmeyer procedure.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> As a result, he regained control of his assets and was able to resume his business.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In February 1943 he already bought several properties in the Pijp and Kinkerbuurt&nbsp;districts. Anne Frank noted in her diary version dated 27 February 1943, but rewritten in 1944, that one morning &quot;the new owner&quot;&nbsp;came to inspect his purchase.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> If her dating is correct, Wessels was at best an aspiring owner, he ultimately bought the property on 22 April 1943.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Anne writes that the new owner viewed the building together with an architect and Jo Kleiman. According to her, Kleiman pretended to have left the key to the connecting door - between the front house and the hall near the bookcase - at home.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> It is remarkable that on the floor below the architect&nbsp;did not see that there was a staircase&nbsp;leading to that hallway. In any case, it does not appear that Wessels had any actual plans for the building. Apparently it was intended as just an investment.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="htrog" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Hans_Georg_Calmeyer" target="_blank">https://en.wikipedia.org/wiki/Hans_Georg_Calmeyer</a> (geraadpleegd 1 december 2023).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jtrtz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>An Huitzing,&nbsp;Spartelend aan de fuik ontkomen. Hoe tientallen leden van een Joodse familie de oorlog overleefden, z.p., z.j.: Dato, p. 192.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wwgke" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 27 February 1943, in: The Collected Works, transl. by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. De verschillen tussen de aanvankelijke en de herschreven dagboekversies leiden geregeld tot misverstanden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="57bna" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Kadaster Amsterdam, koopakte 3305/4, 22 april 1943.</cite></li>
</ol>
</section>

Prinsengracht 263 verkocht

Prinsengracht 263 wisselde in 1943 van eigenaar zonder dat koper of verkoper wist dat er acht onderduikers in het pand verborgen waren.

Prinsengracht 263 changed owner in 1943 without the buyer or seller knowing that eight people in hiding were hidden in the building.

Eind 1943 begon Margot met een schriftelijke cursus Latijn bij de Leidse Onderwijsinstellingen (LOI).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Ze volgde de cursus op naam van Elly &#39;Bep&#39; Voskuijl.&nbsp;Ze koos voor een tempo van een les per week, voor betaling per maand vooruit en ze wilde het lesmateriaal na afloop behouden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 2 november 1943 verstuurde LOI de ontvangstbevestiging van Margots aanmelding.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De cursus duurde ongeveer 1 jaar en kostte fl 7,50 per maand.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> 
 
Anne schrijft hierover in haar dagboek op 3 november 1943:

<blockquote>&#39;Om ons wat afleiding en ontwikkeling te bezorgen heeft vader een prospectus van de Leidse onderwijsinstellingen aangevraagd. Margot neusde het dikke boekje wel drie keer door zonder dat ze iets naar haar gading en haar beurs vond. Vader was vlugger voor iets te vinden, hij wilde naar de instelling schrijven en om een proefles &lsquo;Elementair Latijn&rsquo; vragen. Zo gezegd, zo gedaan. De les kwam, Margot trok enthousiast aan &rsquo;t werk, en de cursus, hoe duur ook, werd genomen. Voor mij is hij veel te moeilijk, hoewel ik erg graag Latijn zou leren.&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a></blockquote>

Ook schrijft Anne&nbsp;in haar dagboek dat haar vader&nbsp;&lsquo;meedoet&rsquo;&nbsp;met Latijn.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Verder schrijft ze: &#39;Margots ingestuurde Latijnse lessen worden door een leraar gecorrigeerd teruggezonden. Margot schrijft onder Bep&#39;s naam, de leraar, een zekere A.C. Nielson is erg aardig en geestig bovendien. Hij is zeker blij dat hij zo&#39;n knappe leerlinge gekregen heeft.&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> 
 
De docent was erg te spreken over Margots werk. Bij de volgende lessen schreef hij opmerkingen:

<ul>
	<li>Les A2: Uw werk is voortreffelijk!&nbsp;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></li>
	<li>Les 7: U hebt uitstekend gerepeteerd en kunt rustig verder gaan.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></li>
	<li>Les 8, de eerste les van het jaar 1944: Moge het oorlogsrumoer ver van U blijven.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a></li>
	<li>Les 9: Uitstekend werk. Hulde voor Uw vertaling van Hannibals portret. Ik heb genoegen in Uw steeds zo goede werk!&nbsp;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a></li>
	<li>Les 13: Voortreffelijk, als steeds.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a></li>
	<li>Les 32: Uitstekend werk! Het waren zeer moeilijke opgaven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></li>
	<li>Les 37 (de laatste, gestempeld met de correctiedatum 1 augustus 1944): Goed gephilosopheerd en goed vertaald!&nbsp;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a></li>
</ul>

Op 10 augustus 1944 schreef Bep Voskuijl aan de LOI dat ze niet verder aan de cursus kon deelnemen. Ze verzocht om uitschrijving.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;De LOI deed Bep 14 augustus 1944 het voorstel de cursus tijdelijk op te schorten en in een later stadium eventueel te hervatten.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Op 11 juni 1945 schreef Bep aan de LOI dat de cursus eigenlijk voor een onderduikster (Margot) was.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> 
 
Otto Frank stuurde bij het verschijnen van het dagboek een exemplaar naar Margots leraar Latijn van de LOI, de heer Neilson: (&hellip;) U heeft veel zorg aan de lessen besteed, die aan mijn dochter Margot grote voldoening gaven, ook al kende U de leerlinge niet, met wie u onder de naam Voskuyl correspondeerde.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> 
 
Nielson antwoordt:

<blockquote>&#39;(&hellip;) Gedurende de oorlog hebben honderden onderduikers, vaak op de meest afgelegen plaatsen, onze lessen gevolgd. Hoeveel goeds zo&rsquo;n instituut als de Leidse Onderwijsinstellingen kan doen, is nooit duidelijker gebleken dan in de jaren die achter ons liggen. Honderden brieven uit deze tijd bewaar ik als een kostbare herinnering aan de vele eenzame en angstige onderduikers, aan wie mijn lessen troost en cultuur brachten in een vaak hoogst-onintellectuele omgeving.&#39;<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a></blockquote>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="xpq8u" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 november 1943, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="sqwte" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code: A_MFrank_I_060: Afschrift aanvraag tot inschrijving bij de cursus Elementair Latijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fhrlk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_064: Bevestiging ontvangst van aanvraag tot inschrijving voor de cursus Elementair Latijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qwp3o" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_055: &quot;Prospectus voor de opleiding tot de MO examens Moderne Talen en voor Talenstudies zonder examendoel&quot;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w0xo7" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 november 1943, in: Verzameld werk</cite></li>
	<li data-footnote-id="k55a7" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 17 november 1943, in: Verzameld werk.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="w85bt" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_074: Correcties les A2.</cite></li>
	<li data-footnote-id="upu7x" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_079: Correcties les 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1l8u7" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_080: Nieuwjaarswens onder correcties les 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8eb0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_081: Correcties les 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mb4iq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_085: Correcties les 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1bp5b" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_104: Correcties les 32.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mnpqp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_109: Correcties les 37.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aemx2" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_068: Handgeschreven briefje.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1t52l" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_069: LOI aan Bep Voskuijl.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rhj3m" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_071: Bep Voskuijl aan LOI.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x3sp4" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_100: Otto Frank aan A.C. Nielson, juni 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cb3in" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_100: A.C. Nielson aan Otto Frank, 17 juli 1947.</cite></li>
</ol>
</section>

In late 1943, Margot began a written Latin course through&nbsp;Leidse Onderwijsinstellingen (LOI).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;She took the course under the name Elly Voskuijl.

She chose a pace of one lesson per week, to pay per month in advance, and she wanted to keep the teaching materials afterwards.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;On 2 November 1943, LOI sent the acknowledgement of receipt of Margot&#39;s application.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;The course lasted about 1 year and cost NLG&nbsp;7.50 a month.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> 
 
Anne wrote&nbsp;about this in her diary on 3 November&nbsp;1943:

<blockquote>&quot;To take our minds off matters as well as develop them, Father ordered a catalog from a correspondence school. Margot pored through the thick brochure three times without finding anything to her liking and within her budget. Father was easier to satisfy and decided to write and ask for a trial lesson in &quot;Elementary Latin&quot;. No sooner said than done. The lesson arrived, Margot set to work enthusiastically and decided to take the course, despite the expense. It&#39;s much too hard for me, though I&#39;d really like to learn Latin.&quot;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a></blockquote>

Anne also writes in her diary that her father &#39;joined&nbsp;in&#39; with Latin.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;She also wrote: &quot;The Latin lessons Margot sends in are corrected by a teacher and returned.The teacher, a certain A.C.Nielson is very nice, and witty too. I expect he is glad to have such a clever pupil.&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> 
 
The teacher was very appreciative of Margot&#39;s work. In subsequent lessons, he wrote comments:

<ul>
	<li>Lesson A2: Your work is outstanding! <a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></li>
	<li>Lesson 7: You have revised very well&nbsp;and can now move on with no problem.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></li>
	<li>Lesson 8, the first lesson of the year 1944: May the noise of war remain far from you.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a></li>
	<li>Lesson 9: Excellent work. Kudos for your translation of Hannibal&#39;s portrait. I take pleasure in your superb&nbsp;work! <a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a></li>
	<li>Lesson 13: Exquisite, as always.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a></li>
	<li>Lesson 32: Excellent work! These were very difficult tasks.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></li>
	<li>Lesson 37 (the last one, stamped with the correction date 1 August 1944): Well philosophised and well translated! <a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a></li>
</ul>

On 10 August 1944, Bep Voskuijl wrote to LOI that she could not continue participating in the course. She requested deregistration.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> On 14 August 1944, the LOI proposed to Bep that the course be temporarily suspended and possibly resumed at a later stage.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> On 11 June 1945, Bep wrote to the LOI that the course had actually been for a woman in hiding (Margot).<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> 
 
When the diary was published, Otto Frank sent a copy to Margot&#39;s Latin teacher at&nbsp; LOI, Mr Nielson: &quot;(...) You took great care with the lessons, which gave great satisfaction to my daughter Margot, even though you did not know the pupil, with whom you corresponded under the name Voskuyl.&quot;<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> 
 
Nielson replied:

<blockquote>&quot;(...) During the war, hundreds of people in hiding, often in the most remote places, attended our classes. How much good such an institution such as Leidse Onderwijsinstellingen can do has never been more evident than in the years behind us. I keep hundreds of letters from this time as precious reminders of the many lonely and frightened people in hiding, to whom my lessons brought comfort and culture in an often highly unintellectual environment.&quot;<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a></blockquote>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="xpq8u" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 November 1943, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sqwte" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code: A_MFrank_I_060: Afschrift aanvraag tot inschrijving bij de cursus Elementair Latijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fhrlk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_064: Bevestiging ontvangst van aanvraag tot inschrijving voor de cursus Elementair Latijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qwp3o" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_055: &quot;Prospectus voor de opleiding tot de MO examens Moderne Talen en voor Talenstudies zonder examendoel&quot;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tor0c" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k55a7" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 17 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w85bt" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_074: Correcties les A2.</cite></li>
	<li data-footnote-id="upu7x" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_079: Correcties les 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1l8u7" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_080: Nieuwjaarswens onder correcties les 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8eb0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_081: Correcties les 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mb4iq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_085: Correcties les 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1bp5b" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_104: Correcties les 32.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mnpqp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_109: Correcties les 37.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aemx2" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_068: Handgeschreven briefje.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1t52l" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_069: LOI aan Bep Voskuijl.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rhj3m" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_MFrank_I_071: Bep Voskuijl aan LOI.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x3sp4" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_100: Otto Frank aan A.C. Nielson, juni 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cb3in" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_100: A.C. Nielson aan Otto Frank, 17 juli 1947.</cite></li>
</ol>
</section>

Margot Frank en cursus Latijn bij de Leidse Onderwijsinstellingen (LOI)

Margot volgde een schriftelijke cursus Latijn bij de Leidse Onderwijsinstellingen.
​

Margot took a written course in Latin through Leidse Onderwijsinstellingen.
​

Het eerste, roodgeruite dagboek van Anne Frank (dagboek A1)&nbsp;loopt tot 5 december 1942. Ook al was het toen nog niet volgeschreven, Anne beschouwde het als vol en schreef daarna verder in&nbsp;schriften.&nbsp;Johannes Kleiman zorgde&nbsp;voor het volgende dagboek.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Dit dagboek is verloren gegaan - en mogelijk ook daarop volgende dagboeken. Het volgende dagboek begint op 22 december 1943. Gemiddeld beslaat een dagboek vijf&nbsp;maanden, het is dus aannemelijk dat er meerdere dagboeken tussen zitten. Op 11 november 1943 schrijft Anne in de B-versie (de A-versie ontbreekt hier): &#39;Met 13 ging de vulpen mee naar &#39;t Achterhuis waar hij met mij door talloze dagboeken en geschriften is gerend. Toen ik 14 jaar oud was, was dat het laatste jaar dat m&#39;n vulpen met mij voltooid had (&hellip;).&#39; <a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Hieruit zou men&nbsp;kunnen afleiden dat er meer dan een dagboek ontbreekt. In het verhaaltje De tandarts&nbsp;schrijft Anne over een desinfecteermiddel. In een margenotitie noteert ze: &#39;In Dec. schreef ik: decificeermiddel!&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Het woord &#39;decificeermiddel&#39; is in de bewaarde A-delen niet te vinden, wat aannemelijk maakt dat Anne verwijst naar een verloren dagboekdeel.

Het overgeleverde dagboek A2&nbsp; bestaat uit een zwart gemeleerd schrift met harde kaft. Dagboek A2&nbsp;sluit niet aan op dagboek A1. Het vertoont een hiaat van een jaar en begint op woensdag 22 december 1943: &#39;Lieve Kitty, Vader heeft toch weer een nieuw dagboek voor me opgespoord en dat het een respectabele dikte heeft, daar kan, je je ten zijnen tijde zelf van overtuigen.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In dit dagboek schrijft Anne tot&nbsp;17 april 1944.&nbsp;Dagboek A3, geschreven in een groen&nbsp;gemeleerd schrift met harde kaft,&nbsp;begint op&nbsp;18 april 1944: &#39;Weer is er een schat geweest die een scheikundeschrift voor mij uit elkaar gehaald heeft om me een nieuw dagboek te bezorgen, dit keer is het Margot.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

De laatste dagboeknotitie van dagboek A3 dateert van&nbsp;1 augustus 1944&nbsp;en is gemaakt drie dagen voor de arrestatie van Anne en de andere onderduikers.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6yn92" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&#39;Papa heeft mijnh Kleiman naar een dagboek gevraagd en Bep naar een po&#39;. Anne Frank, Dagboek A, 26 oktober 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013: &#39;Ik zit gewoon te springen om mijnh. Kleiman voor het nieuwe dagboek te vragen nu tabeh Anne Frank.&#39;&nbsp;Dagboek A, 2 november 1942, in: Verzameld werk,&nbsp;&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="d0adm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 november 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bsdzl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;De tandarts&quot;, 8 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9g4zi" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3267" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank&#39;s first, red-checked diary (Diary A1) ran until 5 December 1942. Even though it was not full at that point, Anne considered it full and then continued writing in notebooks, with Johannes Kleiman providing the next diary.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> This diary has been lost - and possibly subsequent diaries as well. The next diary begins on 22 December 1943. On average, a diary covered&nbsp;five months, so it is likely that there were several diaries in between. On 11 November 1943, Anne wrote in the B-version (the A-version is missing here): &quot;When I was thirteen the fountain pen went with me to the Annex, and together we&#39;ve raced through countless dairies and compositions. I&#39;d turned fourteen and my fountain pen was enjoying the last year of its life with me when ....&nbsp;&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> From this, one might infer that more than one diary is missing. In the narrative The Dentist, Anne writes about a disinfectant. In a margin note, she notes: &quot;In Dec. I wrote: decificator!&quot;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The word &#39;decificator&#39; cannot be found in the preserved A volumes, which makes it plausible that Anne is referring to an entry in a lost diary.

The surviving diary A2 consists of a black mottled notebook with hard cover. Diary A2 does not connect to diary A1. It shows a gap of one year and begins on Wednesday 22 December 1943: &quot;Dear Kitty, Father has tracked down another diary for me after all, and it is of a respectable thickness, of that, you can, in due course, convince yourself&quot;.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Anne wrote until 17 April 1944&nbsp;in this diary.&nbsp;Diary A3, written in a green mottled notebook with hard cover, begins on 18 April 1944: &quot;Again there has been a treasure who has taken apart a chemistry notebook for me to get me a new diary, this time it is Margot&quot;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

The last diary entry of diary A3 dates from 1 August 1944 and was made three days before the arrest of Anne and the other people in hiding.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6yn92" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&#39;Daddy has asked Mr Kleiman for a diary and Bep for a potty&#39;. Anne Frank, Version A, 26 October 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. &#39;I simply can&#39;t wait to ask Mr Kleiman for the new diary well so long&#39;,&nbsp; Anne Frank, Version A, 2 November 1942, in: The Collected Works. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="d0adm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bsdzl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annexe, &quot;The Dentist&quot;, 8 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9g4zi" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3267" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank schrijft verder in schriften

Er zit een jaar tussen de laatste aantekening in het roodgeruite dagboek en het volgende, bewaard gebleven dagboek.

There is a year between the last entry in the red-checked diary and the next, preserved diary.

Naar aanleiding van de oproep op 28 maart 1944&nbsp;van&nbsp;minister Bolkestein&nbsp;op Radio Oranje om dagboeken en brieven uit de oorlogstijd te bewaren, besloot&nbsp;Anne Frank haar dagboek te herschrijven tot een roman: &#39;Stel je eens voor hoe interessant het zou zijn, als ik een roman van het Achterhuis uit zou geven, aan de titel alleen zouden de mensen denken, dat het een detective-roman was.&#39;&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
Anne herschreef&nbsp;en redigeerde&nbsp;haar dagboek op losse velletjes doorslag papier. Op zaterdag 20 mei 1944 schrijft zij: &#39;Lieve Kitty, Eindelijk na heel veel overpeinzingen ben ik dan met m&rsquo;n &quot;het Achterhuis&quot;&nbsp;begonnen, in m&rsquo;n hoofd is het al zo ver af als het af kan, maar in werkelijkheid zal het wel heel wat minder gauw gaan, als het al ooit afkomt.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Annes herschreven versie, dat bekend staat als dagboek B, eindigt met de dagboeknotitie van&nbsp;29 maart 1944. 
 
Herhaaldelijk gaf&nbsp;Anne in haar dagboeken te kennen dat zij een roman wilde uitgeven en dat zij schrijfster of journaliste wilde worden.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="go8v7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 29 maart 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4zcjb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n6s5o" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 11 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

In response to Minister Bolkestein&#39;s appeal on 28 March 1944 on Radio Oranje to keep wartime diaries and letters, Anne Frank decided to rewrite her diary into a novel: &quot;Imagine how interesting it would be if I published a novel of the Secret Annex, from the title alone people would think it was a detective novel.&quot;&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
Anne rewrote and edited her diary on loose sheets of duplicator paper. On Saturday 20 May 1944, she wrote: &quot;Dear Kitty, At last after much contemplation I have begun my &#39;the Secret Annex&#39;, in my head it is already as finished as it can be, but in reality it will be a lot slower, if it ever gets finished at all.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Anne&#39;s rewritten version, known as Version B, ends with the diary entry of 29 March 1944. 
 
Repeatedly, Anne expressed in her diaries that she wanted to publish a novel and become a writer or journalist.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="go8v7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 29 March 1944, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4zcjb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n6s5o" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 11 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank herschrijft haar dagboek

Anne Frank wil na de oorlog een boek uitgeven over haar tijd in het Achterhuis.

Anne Frank planned to publish a book after the war about her time in the Secret Annex.

Nadat de acht onderduikers&nbsp;op 4 augustus 1944 waren&nbsp;gearresteerd, betraden helpers Miep Gies en Bep Voskuijl een dag later het Achterhuis. Miep Gies vertelde in een interview bij het televisieprogramma &quot;Meridiaan&quot; van 30 juni 1958 wat ze daar aantrof:&nbsp;

<blockquote>&#39;En toen we daar binnenkwamen, de chaos, die was onbeschrijflijk. De borden stonden nog op tafel, op de grond lagen tijdschriften verspreid, boeken, kranten, en toen gingen we zoeken. Ja wat dat weet ik niet, maar we zochten iets.&nbsp;En op een gegeven ogenblik toen zag ik het puntje van een rood geruite dagboek. Ik zeg, kijk Elly [Bep], daar heb je het dagboek van Anne. Dat neem ik mee. We hebben dit meegenomen en zijn naar beneden gegaan. (...).&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a></blockquote>

Miep Gies bewaarde het dagboek in haar bureaula. Toen het magazijnpersoneel het Achterhuis ging opruimen, vroeg Miep aan hen of ze als ze losse papieren tegenkwamen die aan haar wilde brengen. Zo&nbsp;werden er uiteindelijk nog meer pagina&#39;s van&nbsp;Annes&nbsp;dagboek gevonden en door Miep bewaard om aan Anne te geven mocht ze terugkomen.&nbsp;

Op 18 juli 1945 ontdekte Otto Frank dat zijn dochters waren overleden. Niet lang daarna gaf Miep aan Otto het dagboek van zijn dochter.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

De eerste uitgave van Het Achterhuis verscheen op 25 juni 1947.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ohkhf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Beeld &amp; Geluid, Hilversum, DocID 44358: Meridiaan, AVRO, uitgezonden op 30 juni 1958.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5veop" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 310.</cite></li>
</ol>
</section>

After the eight people in hiding were arrested on 4 August 1944, helpers Miep Gies and Bep Voskuijl entered the Secret Annex a day later. In an interview with the television programme Meridiaan&nbsp;on 30 June 1958, Miep Gies described what she found there:

<blockquote>&#39;And when we got in there, the chaos was indescribable. The plates were still on the table, there were magazines scattered on the floor, books, newspapers, and then we started looking. I didn&#39;t know for what, but we were looking for something, and at one point then I saw the tip of a red checked diary. I said, look Elly [Bep], there&#39;s Anne&#39;s diary. I&#39;ll take that with me. We took it and went downstairs. (...).&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a></blockquote>

Miep Gies kept the diary in her desk drawer. When the warehouse staff went to clear out the Secret Annex, Miep asked them if they came across any loose papers to bring them to her. This is how more pages of Anne&#39;s diary were eventually found and kept by Miep to gikve to Anne for when she might return.

On 18 July 1945, Otto Frank discovered that his daughters had died. Not long after, Miep gave Otto his daughter&#39;s diary.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

The first edition of Het Achterhuis&nbsp;appeared on 25 June 1947.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ohkhf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Beeld &amp; Geluid, Hilversum, DocID 44358: Meridiaan, AVRO, broadcast on 30 June 1958.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5veop" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 310.</cite></li>
</ol>
</section>

De vondst van het dagboek

De dag na de arrestatie van de onderduikers liepen Miep Gies en Bep Voskuijl door de kamers in het Achterhuis. Ze zagen de dagboeken van Anne liggen en namen ze mee om voor haar te bewaren.

The day after the arrest of the people in hiding, Miep Gies and Bep Voskuijl walked through the rooms in the Secret Annex. They saw Anne's diaries lying around and took them to keep for her.

012_021

Het achterhuis van Prinsengracht 263, 1954

Achterhuis | Prinsengracht 263

Een van de meest gestelde vragen over de geschiedenis van Anne Frank en het Achterhuis is wel: &#39;Wie heeft ze nu eigenlijk verraden?&#39;&nbsp;Die kwestie houdt zeer veel mensen bezig. Er komen bij de Anne Frank Stichting (AFS) met zekere regelmaat nog suggesties binnen, doorgaans duidelijk gericht naar individuen. Die suggesties worden altijd serieus bekeken maar leverden tot dusverre geen bruikbare gezichtspunten op. Ook binnen de AFS is het vraagstuk uiteraard altijd sterk aanwezig. Nu de AFS zich de laatste jaren sterker dan voorheen op eigen onderzoek is gaan richten, is deze kwestie in het onderzoeksprogramma opgenomen.

<h1>Opzet en achtergrond</h1>

Het onderzoek is opgezet vanuit de gedachte dat er maar &eacute;&eacute;n ding vaststaat: er is op 4 augustus 1944 een inval van leden van de Sicherheitsdienst (SD) in het pand Prinsengracht 263 geweest, en daarbij zijn tien personen gearresteerd. Het is een aanname &ndash; hoewel een veilige &ndash; dat dit geen toevalstreffer was. Men had het wel degelijk op dit pand gemunt. Op grond van welke kennis de inval gebeurde, en hoe de SD daaraan kwam is echter volstrekt onduidelijk. Dat het een kwestie was van verraad, al dan niet welbewust en doelgericht gepleegd, is eveneens een aanname. Het zal moeten blijken in hoeverre analyse van de beschikbare gegevens deze overtuigend steunt. Kort na de bevrijding zetten Otto Frank en de helpers stappen om de opsporing te bevorderen van degene die voor het verraad verantwoordelijk zou zijn. De vraag of er wel werkelijk verraad plaatsvond stond niet merkbaar ter discussie. Nadat &lsquo;nazi-jager&rsquo; Simon Wiesenthal in 1963 de ex-SS&rsquo;er Karl Joseph Silberbauer opspoorde, de man die de inval in het Achterhuis leidde, leek de aanname van verraad bevestigd. In de literatuur over het onderwerp tot nu toe was de vraagstelling dan ook steeds gericht op &lsquo;wie?&rsquo; Dat er gezocht moest worden naar een daadwerkelijke verrader stond daarbij op voorhand vast. De ontnuchterende conclusie is dat die aanpak tot op heden geen betrouwbare resultaten opleverde.

<h1>Vraagstelling en bronnen</h1>

Het voorgaande geeft voldoende aanleiding om het blikveld te verruimen en andere mogelijkheden niet bij voorbaat uit te sluiten. Uitgaande van wat in de vorige paragraaf naar voren is gebracht luidt daarom de vraagstelling: op grond van welke informatie viel de SD het pand Prinsengracht 263 op 4 augustus 1944 binnen, en hoe kwamen ze daaraan? Om deze vraag te beantwoorden is gebruik gemaakt van bekend en tot dusver onbekend materiaal. Oudere onderzoeken baseerden zich doorgaans op bronnen die zich bevinden in de dossiers van het Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR). Ondanks zeer uitvoerig onderzoek zijn hier nooit duidelijke aanwijzingen aangetroffen. Desondanks zijn gegevens uit deze dossiers uiteraard van groot belang. In dit onderzoek zijn veel gegevens daarom opnieuw bekeken en vergeleken met voorheen onbekende of onbenutte bronnen. Hiertoe behoren rapporten van de politiekorpsen van Amsterdam, Zwolle en Haarlem, en stukken van justiti&euml;le autoriteiten in de laatste twee steden. Met behulp van steeds vaker gedigitaliseerde gegevens uit de bevolkingsadministratie konden bovendien netwerken beter in kaart worden gebracht. Het lopend historisch onderzoek van de Anne Frank Stichting leverde de afgelopen jaren scherpere inzichten op. Deze zijn gebruikt om oudere denkbeelden en theorie&euml;n tegen het licht te houden. Bij het analyseren van alle gegevens is vanzelfsprekend ook gebruik gemaakt van de bestaande literatuur. Over verraad van onderduikers en andere vormen van mensenjacht verschenen in de loop van de tijd verschillende boeken.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> In biografie&euml;n over zowel Anne als Otto Frank zijn eveneens verschillende theorie&euml;n ontvouwd over het voortraject van de inval van 4 augustus.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Deze bleven evenwel onbewezen, zoals een evaluatie van de onderzoekers David Barnouw en Gerrold van der Stroom van het NIOD (destijds Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie) uit 2003 aantoont.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Een overzicht van al het gebruikte materiaal, gepubliceerd en ongepubliceerd, is aan dit verslag toegevoegd.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="1xj0u" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Sytze van der Zee, Vogelvrij: de jacht op de Joodse onderduiker, Amsterdam: De Bezige Bij, 2010; Jeroen De Bruyn &amp; Joop van Wijk,&nbsp;Bep Voskuijl, het zwijgen voorbij: een biografie van de jongste helper van het Achterhuis,&nbsp;Amsterdam: Prometheus, 2015;&nbsp;Koos Groen, Een prooi wordt jager: de zaak van de joodse verraadster Ans van Dijk,&nbsp;herz. ed., Meppel: Just Publishers, 2016; Gerard Kremer,&nbsp;De achtertuin van het Achterhuis, Ede:&nbsp;De Lantaarn, 2018, Rosemary Sullivan,&nbsp;Het verraad van Anne Frank: het baanbrekende onderzoek van een internationaal coldcaseteam in Nederland, Amsterdam: Ambo Anthos, 2022.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9zinm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, 5e, geheel herz. dr., Amsterdam: Bert Bakker, 2013;&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ivelj" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>David Barnouw &amp; Gerrold van der Stroom,&nbsp;Wie verraadde Anne Frank?, Amsterdam:&nbsp;Boom / NIOD, 2003. Voor een geactualiseerde versie, zie: David Barnouw, Anne Frank en het verraad: een overzicht, Amsterdam: Boom, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

One of the most frequently asked questions about the history of Anne Frank and the inhabitants of the Secret Annex is: Who actually betrayed them? This question continues to intrigue people. The Anne Frank House (AFH) still regularly receives suggestions, usually singling out specific individuals. These suggestions are always taken seriously but so far have not provided useful leads. And, of course, here at the Anne Frank House this question is always present in the background. In recent years, the AFH has made more of a commitment to focus on conducting its own research, so this matter is now part of the Knowledge Centre&rsquo;s research program.

<h1>Premise and Background</h1>

This investigative report is based on the premise that only one thing can be agreed on with certainty: on 4 August 1944, members of the Sicherheitsdienst or SD (German Security Service) raided the building at 263 Prinsengracht and arrested ten people. It is an assumption &ndash; granted a sound one &ndash; that this was not a chance occurrence. Obviously, the building had been selected for a reason. Yet, on what information that raid was based and how the SD got that information is still completely unclear. Whether this was a matter of betrayal, committed deliberately or not, is also an assumption. It remains to be seen if an analysis of the available data convincingly supports this decade-old theory. Shortly after the liberation, Otto Frank and the helpers took steps to identify those who might have been responsible for the betrayal. The question of whether betrayal had taken place was not under discussion at that moment. In 1963, after the Austrian &ldquo;Nazi-hunter&rdquo; Simon Wiesenthal tracked down the former SS Officer Karl Joseph Silberbauer, the man who had led the raid on the Secret Annex, the assumption of betrayal seemed to be confirmed. Consequently, until now the literature on this subject has always focused on the question of who? It has long been assumed that a betrayer was out there who needed to be found. However, the sobering reality is that to date this avenue of thinking has yielded nothing conclusive.

<h1>Research Question and Sources</h1>

Considering the above, there is sufficient reason to be receptive to new perspectives and not to exclude other theories. Given what was just presented in the last paragraph, the proposed research question is: Based on what information did the SD raid 263 Prinsengracht on 4 August 1944, and how did it acquire this information? Both existing and previously unknown sources have been consulted to address this question. Earlier studies generally relied on source material from the files of the Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging or CABR (Central Archives for Special Criminal Jurisdiction). Despite extensive research, no definitive leads have ever been found there, but information in these files can still be very helpful. Therefore, during this study, a lot of data was scrutinized again and compared with previously unknown or untapped sources. This material included police reports from Amsterdam, Zwolle, and Haarlem, as well as records from the judicial authorities in the latter two cities. In addition, the increasing digitization of data from municipal population registers has made it easier to access information and identify how people might be connected. The ongoing historical research done by the Anne Frank House in recent years has provided more understanding as well. These insights have also been applied while re-examining earlier ideas and theories. Of course, in the analysis of all the related data, existing publications were also consulted. Over the years, several books have been released about the betrayal of people in hiding during the wartime occupation and how they were hunted down.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Biographies about both Anne and Otto Frank also present different theories about the events leading up to the raid on 4 August 1944.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Nonetheless, as the 2003 evaluation conducted by researchers David Barnouw and Gerrold van der Stroom of the NIOD (Institute for War, Holocaust and Genocide Studies, previously the Dutch Institute for War Documentation) concludes, these theories do not stand up to scrutiny.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> An overview of the source material used for this investigation &ndash; published as well as unpublished &ndash; is included at the end of this report

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="sa59d" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Sytze van der Zee, Vogelvrij: de jacht op de Joodse onderduiker, Amsterdam: De Bezige Bij, 2010; Koos Groen, Een prooi wordt jager: de zaak van de Joodse verraadster Ans van Dijk, herz. ed., Meppel: Just Publishers, 2016; Gerard Kremer,&nbsp;Anne Frank betrayed: the mystery unravelled after 75 years,&nbsp;Ede: De Lantaarn, 2020; Rosemary Sullivan,&nbsp; The betrayal of Anne Frank: a cold case investigation,&nbsp;New York, NY: Harper, 2022 (upd. ed. with a new afterword 2023);&nbsp;Joop van Wijk-Voskuijl &amp; Jeroen De Bruyn,&nbsp;The last secret of the Secret Annex : the untold story of Anne Frank, her silent protector, and a family betrayal,&nbsp;London: Simon &amp; Schuster, 2023.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1qfz0" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Carol Ann Lee,&nbsp;The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002;&nbsp;Melissa M&uuml;ller,&nbsp;Anne Frank: the biography, upd. and exp. ed., London: Bloomsbury, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cz28w" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>David Barnouw &amp; Gerrold van der Stroom,&nbsp;<a href="https://www.niod.nl/nl/publicaties/who-betrayed-anne-frank">Who betrayed Anne Frank?</a>, Amsterdam: NIOD, 2003. For an updated version, see: David Barnouw, Anne Frank en het verraad: een overzicht, Amsterdam: Boom, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

Arrestatie en verraad

Naar de arrestatie en het mogelijke verraad van de onderduikers in het Achterhuis is in 2016 door de Anne Frank Stichting uitgebreid onderzoek gedaan. Lees hier de inleiding en download het gehele verslag ´Onderzoeksverslag inzake verraad en arrestatie van de onderduikers in het Achterhuis´

Extensive research into the arrest and possible betrayal of the people in hiding in the Secret Annex was carried out by the Anne Frank House in 2016. Read the introduction here and download the entire report ´Research report on betrayal and arrest of the people in hiding in the Secret Annex´ here.

Het onopgemerkte verblijf in het Achterhuis werd&nbsp;op verschillende manieren bedreigd. Naast de kans dat onwetende bezoekers of omwonenden van het pand iets merkten, was er nog de kans op inbrekers, brand in of bij het gebouw, lichtuitstraling en luchtgevaar. Onderduikers en helpers waren&nbsp;zeer alert op riskante situaties en deden er veel aan om risico&rsquo;s te vermijden.

<h1>Buitenstaanders</h1>

Vooral in de beginperiode kwam Annes angst voor buitenstaanders in het gebouw herhaaldelijk tot uitdrukking. In sommige gevallen waren dit vreemden, maar zeker niet altijd. De vertegenwoordigers, apotheker Arthus&nbsp;Lewinsohn, de accountant en sommige pakhuismannen waren min of meer bekenden. De loodgieter, de werkster, de timmerman en de andere pakhuismannen waren voor de onderduikers &ndash; voor zover we weten &ndash; onbekenden. Ook de bekenden vormden in Annes ogen een bedreiging. Er ontstond onrust toen&nbsp;Ans Broks te kennen gaf&nbsp;dat ze elke dag om twee uur op kantoor koffie wilde komen drinken.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Annes dagboek geeft af en toe aanwijzingen waaruit blijkt dat de onderduikers eveneens rekening hielden met de mogelijkheid dat mensen die in de buurpanden woonden of werkten hun aanwezigheid zouden ontdekken.

Toen op een ochtend Peter van Pels was vergeten de grendel aan de binnenkant van de straatdeur te halen, konden Victor Kugler en de magazijnmannen niet naar binnen. Kugler moest via het&nbsp;pand van groothandel Keg op de Prinsengracht 265 en kon maar op het nippertje voorkomen dat een van de buren langs een ladder naar binnen klom.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Inbraak</h1>

In Annes dagboeken en verhaaltjes komen verschillende inbraken en pogingen daartoe voor.&nbsp;Broer en zus&nbsp;Wijnberg, die tijdens de onderduikperiode op Prinsengracht 251 woonden, vertelden in een interview dat ze op 24 maart 1943 als kind in het pand geweest waren en dat ze daar muskaatnoten hadden weggenomen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Anne schrijft een dag later over haar eerste kennismaking met het fenomeen inbrekers.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;De inbraak&nbsp;van 9 april 1944&nbsp;wordt ook door een politierapport bevestigd, en wel doordat de passerende nachtwaker Martinus Slegers de ingetrapte deur opmerkte.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;De B-versie vermeldt in de nacht van 15 op 16 juli 1943 een inbraak. Volgens diezelfde notitie was er zes weken eerder ook al een mislukte poging geweest.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In de A-versie schrijft Anne over een dief die mogelijk met een valse sleutel binnenkwam, althans er was aan de buitendeur niets te zien.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

De wijdere omgeving kreeg&nbsp;uiteraard eveneens met criminaliteit te maken. Bij Keg op de Prinsengracht 265 zijn uit de politierapporten geen inbraken tijdens de onderduikperiode bekend, maar volgens het proces-verbaal van de Rijksrecherche uit 1963 zijn die er wel geweest. Volgens de Rijksrecherche was het personeel noodgedwongen zelfs geregeld &rsquo;s nachts aanwezig.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> De dochter van filiaalchef Jacob Boon wist dat haar vader in de oorlogsjaren meer dan eens in zijn kantoor overnachtte.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> In de nacht van 7 op 8 april 1943 drongen insluipers bij meubelfabriek Elhoek op nummer 261 binnen en stalen daar zeshonderd gulden en een schrijfmachine.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> In november 1941&nbsp;was daar ook al eens een muntmeter van het Gemeentelijk Energiebedrijf (GEB) leeggehaald.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Enkele jaren eerder was ook in het latere Opekta-pand de inhoud van een muntmeter door inbrekers gestolen.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Gezien het beleid van het GEB in de &lsquo;klein-zakelijke&rsquo; markt was het zeer aannemelijk dat die meter na de komst van Opekta eind 1940&nbsp;was blijven hangen.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Diefstal uit muntmeters was een zeer veel voorkomend verschijnsel. De aanwezigheid van zulke meters leverde&nbsp;dus zeker een extra risico op.

Johannes Kleiman en Victor Kugler maakten tijdens de onderduikperiode, voor zover na te gaan, geen melding van inbraken en diefstallen in hun pand. Daarna, in januari 1945, gaf Johan&nbsp;Broks - Kugler zat dan nog gevangen - namens Gies &amp; Co. de diefstal van zeventig kilo suiker aan.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Brand</h1>

Bouwplannen voor het pand van Elhoek op Prinsengracht 261, gemaakt in juni 1940, tonen dat men daar met brandgevaarlijke materialen en technieken werkte, daar er uitgebreide adviezen omtrent zelfsluitende deuren, vluchtwegen en een brandblusleiding in waren opgenomen.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> In het Opekta-pand werd&nbsp;ook rekening gehouden met brandgevaar. Een paar maanden voor de onderduik was er een klein brandje, toen verpakkingsmateriaal dat te dicht bij een kachel lag&nbsp;vlam vatte.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>&nbsp;Er bevonden zich op verschillende plaatsen&nbsp;zogenaamde Minimax-toestellen. Een ervan hing&nbsp;op het overloopje voor de boekenkast. Die locatie was vanuit bedrijfsoogpunt &lsquo;perifeer&rsquo;, en zou met het oog op de onderduikers kunnen zijn gekozen: buiten de boekenkast, waardoor periodiek onderhoud &ndash; althans in theorie &ndash; probleemloos kon gebeuren. In de B-versie van het dagboek schrijft Anne, met de datum 20 oktober 1942, dat ze deze toestellen in huis &lsquo;krijgen&rsquo;, wat ze later wijzigt in &lsquo;hebben&rsquo;. Mogelijk zijn deze dus in de herfst van 1942 aangebracht, maar duidelijkheid is daar niet over.

<h1>Verduistering</h1>

Vanwege de oorlogsomstandigheden golden er strikte verduisteringsmaatregelen. Gebruikers van woonhuizen en andere gebouwen waren verplicht maatregelen te treffen die tussen zonsondergang en zonsopgang lichtuitstraling moesten voorkomen. In de winter moesten de gordijnen tot veertien uur per etmaal gesloten blijven.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Optreden van politie en Luchtbescherming tegen overtreders was&nbsp;aan de orde van de dag. In de avond van 4 maart 1941 trapten agenten de toegangsdeur van het Opekta-pand in omdat in de hal een lamp brandde.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Toen de onderduik begon, ware onderduikers en helpers dat uiteraard nog niet vergeten. Het ver- en ontduisteren is in Annes geschriften herhaaldelijk aanwezig.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Tijdens de restauratie van 1958 zijn veel raamkozijnen vervangen. Van de Van Pels-kamer zijn enkele originelen echter nog in de museale collectie aanwezig en de hulpconstructies voor de verduistering zitten er nog aan.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<h1>Luchtgevaar</h1>

De regelmatig terugkerende opmerkingen van Anne over schieten, sirenes en alarmeringen zijn waar mogelijk vergeleken met de luchtgevaarmeldingen die in het Amsterdamse politiearchief zijn bewaard. Een aantal in het oog lopende gevallen van &lsquo;luchtgevaar&rsquo; is hier weergegeven.

In geval van luchtalarm is een ieder verplicht naar de dichtstbijzijnde schuilkelder te gaan of op andere wijze dekking te zoeken.&ldquo;Bij luchtalarm [...] van de straat!&rdquo;, Nieuws van den Dag, 13 september 1940. In de ochtend van 6 juli 1942 is er geen luchtalarm, wat voor de Franks op weg naar de Prinsengracht een ernstige complicatie zou hebben betekend.

Met ingang van 10 juli 1943 introduceerde&nbsp;Rauter een &lsquo;vooralarm&rsquo;, dat aangaf&nbsp;dat geallieerde vliegtuigen het Nederlandse luchtruim binnenkwamen zonder dat direct bomaanvallen waren te verwachten. Het signaal droeg&nbsp;de benaming &ldquo;waarschuwing luchtgevaar&rdquo;.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> Een week of twee later noemt Anne in de B-versie het gebruik van dit vooralarm als ze schrijft over de luchtaanvallen op de Fokker-fabriek in Amsterdam-Noord.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> De herhaaldelijke alarmeringen die ze die dag in haar in retrospectief geschreven B-notitie opsomt, stemmen overeen met de alarmeringen die de politie in haar register noteert.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> Dat maakt aannemelijk dat ze voor deze B-notitie haar originele - en verdwenen - notities uit juli &rsquo;43 gebruikte.

In maart 1944 kwam&nbsp;een bommenwerper neer op een school in de Spaarndammerstraat, op nog geen anderhalve kilometer van het Achterhuis.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Tijdens het luchtgevecht waar Anne op 3 mei 1944 getuige van was, stortte een vliegtuig in de Van Bossestraat neer.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a> Dit was ook op korte afstand van het Achterhuis. Ook in Tuindorp Oostzaan en de Grote IJpolder kwamen die dag vliegtuigen neer.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Ten slotte stortte er eind april ook nog een vliegtuig neer op het Carlton Hotel.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-2" rel="footnote">[25]</a>

Verwant aan de gevaren vanuit de lucht en van afweergeschut was de dreiging van oorlogshandelingen en evacuaties in het westen van Nederland. Anne schrijft begin &lsquo;44 uitvoerig over de discussies tussen onderduikers en helpers als dit gevaar concrete vormen dreigt aan te nemen.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

De onderduikers waeen erg bezig met hun veiligheid. Ze hadden allerlei afspraken en regelingen om te voorkomen dat ze de aandacht op zich zouden vestigen. Hoewel het handhaven af en toe verslapte,&nbsp;hielden ze zich daar redelijk aan. Op sommige gevaren hadden zij noch de helpers enige invloed: tegen vallende bommen of neerstortende vliegtuigen was uiteraard geen kruid gewassen. Er zijn geen redenen om te vermoeden dat laksheid of onderschatting van de veiligheidsmaatregelen aan de uiteindelijke arrestatie hebben bijgedragen.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zl06s" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek&nbsp;A, 9 mei 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam, Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ge0em" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 en 17 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9tvui" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Dineke Stam, &#39;Ik was de inbreker&#39;. Hans Wijnberg: &#39;Ik ontdekte dat daar onderduikers zaten&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 32-35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2wfou" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 25 maart 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a0o6f" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 9 april 1944, in: Verzameld werk; Stadsarchief Amsterdam (SAA), Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2036: Meldingsrapport Warmoesstraat, 9 april 1944, mut. 23.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cq0nb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 16 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qdl1k" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 1 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="benwc" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892: Proces-verbaal 86/1963 v.H.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vn2j9" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Boon: Telefoongesprek Gertjan Broek met Ank Boon, 2 oktober 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4dus" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7013:&nbsp;Rapporten Warmoesstraat, 8 april 1943, mut. 17.18.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx2b7" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6380:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 22 november 1941, mut. 16.55.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qq6e5" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&ldquo;Inbraken&rdquo;, Algemeen Handelsblad, 15 februari 1938 (ochtendeditie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q94p5" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Mondelinge mededeling van Gerard Oudhaarlem, 3 september 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ny8xy" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7014:&nbsp;Rapport Recherchedienst Amsterdam, 16 januari 1945, mut. 13.30.</cite></li>
	<li data-footnote-id="19pu2" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, Pandenarchief (v.m. Bouw- &amp; woningtoezicht), doss. 79837: Restauratie Prinsengracht 261, blad 2, 6 juni 1940.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vo9r7" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6382:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 17 maart 1942, mut. 11.20 a.m.</cite></li>
	<li data-footnote-id="igek3" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>&ldquo;Verduister v. 16.28-8.50 u.&rdquo;, De Telegraaf, 23 december 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wxpi4" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6439:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 4 maart 1941, mut. 10.00 n.m.</cite></li>
	<li data-footnote-id="75e0h" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 juli 1942, 4 en 10 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b3n1r" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, reg. coee A_Achterhuis_II_078 en 079:&nbsp;Twee kozijnen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xfg9o" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>&lsquo;Nieuw signaal bij luchtgevaar&rsquo;, De Tijd, 9 juli 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kxbg3" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 26 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="llz9o" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 5428:&nbsp;Register luchtalarmering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6idhi" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>J.F.M. den Boer &amp; S. Duparc (samenst.), Kroniek van Amsterdam over de jaren 1940 &ndash; 1945, Amsterdam, De Bussy, 1948, p. 124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="udiwt" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-25-2">b</a> <cite>den Boer &amp; Duparc, Kroniek van Amsterdam over de jaren 1940-1945, p. 98.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2g3wk" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6489: Rapporten 3-4 mei 1943 Mosplein (Adelaarsweg), mut. 21.00;&nbsp;SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 5878: 3-4 mei 1943, Admiraal de Ruyterweg, mut. 20.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xhz3o" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Staying unnoticed in the Secret Annex was threatened in several ways. Besides the chance that unwitting visitors or neighbours of the building might notice something, there was the possibility of burglars, fire in or near the building, light escaping and airborne threats. The people in hiding and the helpers were very alert to risky situations and did a lot to avoid risks.

<h1>Outsiders</h1>

Especially in the early days, Anne&nbsp;repeatedly expressed her&nbsp;fear of outsiders in the building. In some cases these were strangers, but certainly not always. The sales representatives, pharmacist Arthur&nbsp;Lewinsohn, the accountant and some warehouse men were more or less acquaintances. The plumber, the cleaner, the carpenter and the other warehouse men were strangers to the people in hiding - as far as we know. The acquaintances also posed a threat in Anne&#39;s eyes. There was unease when Ans Broks said&nbsp;that she wanted to come to the office for coffee every day at two o&#39;clock.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> From time to time, Anne&#39;s diary provides clues showing that the people in hiding also took into account the possibility that people living or working in neighbouring premises would discover their presence.

One morning, when Peter van Pels had forgotten to open the bolt on the inside of the street door, Victor Kugler and the warehousemen could not get in. Kugler had to go through the premises of wholesaler Keg on Prinsengracht 265 and only just managed to prevent one of the neighbours from climbing in via a ladder.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Burglary</h1>

Several break-ins and attempted break-ins are referred to in Anne&#39;s diaries and narratives. Brother and sister Wijnberg, who lived at Prinsengracht 251 during the period in hiding, said in an interview that they had been in the building as children on 24 March 1943 and had stolen&nbsp;muscatel nuts there.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Anne writes a day later about her first encounter with the phenomenon of burglars.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> The break-in of 9 April 1944 is also confirmed by a police report, when the passing night watchman Martonus Slegers noticed the kicked-in door.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> The B-version mentions a burglary on the night of 15-16 July 1943. According to the same passage, there had also been an unsuccessful attempt six weeks earlier.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In the A-version, Anne writes about a thief who may have entered with a false key, or at least nothing could be seen on the outside door.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

The wider area, of course, also had to deal with crime. At Keg at Prinsengracht 265, police reports do not reveal any burglaries during the hiding period, but according to the 1963 official report of the National Criminal Investigation Department, there were burglaries. According to the State Investigation Department, by necessity, staff were even regularly present at night.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> The daughter of branch manager Jacob Boon knew that her father spent the night in his office more than once during the war years.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> In the night of 7-8 April 1943, burglars broke into Elhoek furniture factory at number 261 and stole six hundred guilders and a typewriter.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> In November 1941, a coin meter of the Municipal Energy Company (GEB) had also been emptied there.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> A few years earlier, the contents of a coin meter in the later Opekta premises had also been stolen by burglars.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Given GEB&#39;s policy in the &#39;small business&#39; market, it was highly plausible that that meter had stayed behind after Opekta&#39;s arrival in the late 1940s.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Theft from coin meters was a very common phenomenon. So the presence of such meters certainly posed an additional risk.

Johannes Kleiman and Victor Kugler reported no burglaries or thefts on their premises during the period in hiding, as far as can be verified. Then, in January 1945, Johan Broks - Kugler was still in prison at the time - reported the theft of seventy kilos of sugar from Gies &amp; Co.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Fire</h1>

Building plans for Elhoek&#39;s premises at Prinsengracht 261, made in June 1940, show that people there were working with flammable materials and techniques, as they included extensive recommendations on self-closing doors, escape routes and a fire-extinguishing riser.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> In the Opekta premises, fire hazards were also taken into account. A few months before going into hiding, there was a small fire when packaging material lying too close to a stove caught fire.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> There were &#39;Minimax&#39;&nbsp;appliances in several places. One was mounted on the landing in front of the bookcase. That location was &#39;peripheral&#39; from a company point of view, and might have been chosen with the people in hiding in mind: outside the bookcase, allowing periodic maintenance&nbsp;to take place without problems - at least in theory. In the B-version of the diary, Anne writes, with the date 20 October 1942, that they &#39;got&#39; these devices in the house, which she later changes to &#39;have&#39;. It is therefore possible that they were fitted in the autumn of 1942, but there is no clarity on this.

<h1>Blackout</h1>

Due to war conditions, strict blackout measures applied. Users of residential and other buildings were obliged to take measures to prevent light escaping between sunset and sunrise. In winter, curtains had to remain closed for up to 14 hours a day.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Police and Air Protection were quick to take action against violators. In the evening of 4 March 1941, officers kicked in the entrance door of the Opekta premises because a light&nbsp;was on in the hall.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Of course, when the period of hiding began, the people in hiding and helpers had not yet forgotten this. Anne&#39;s writings often refer to the closing and opening of the blackout curtains.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> During the 1958 restoration, many window frames were replaced. However, some original frames&nbsp;from&nbsp;the Van Pels room are still in the museum collection, and the added constructions for&nbsp;blackout curtains are still attached.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<h1>Air hazard</h1>

Anne&#39;s frequent comments on shots, sirens and alarms have been compared, where possible, with the air hazard reports preserved in the Amsterdam police archives. A few significant&nbsp;instances of &#39;air hazard&#39; are shown here.

In the event of an air siren, everyone was obliged to go to the nearest shelter or otherwise take cover. &quot;If the air siren sounds [...] get off the streets!&quot;, Nieuws van den Dag, 13 September 1940. On the morning of 6 July 1942, there was no air siren, which would have meant a serious complication for the Franks on their way to Prinsengracht.

Starting on&nbsp;10 July 1943, Rauter introduced an &#39;pre-alarm&#39;, which indicated that Allied aircraft were entering Dutch airspace without any immediate bomb attacks being expected. The alert&nbsp;was designated an &#39;air hazard warning&#39;.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> A week or two later, Anne mentions the use of this pre-alarm in the B-version when she writes about the air attacks on the Fokker factory in Amsterdam-Noord.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> The repeated alarms she lists in her retrospectively written B note that day correspond to the alarms noted by the police in their register.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> This makes it plausible that she used her original - and vanished - notes from July 1943 for this B note.

In March 1944, a bomber crashed into a school in Spaarndammerstraat, less than one and a half kilometres from the Secret Annex.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> During the air battle Anne witnessed on 3 May 1944, a plane crashed in Van Bossestraat.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a> This was also a short distance from the Secret Annex. Planes also crashed in Tuindorp Oostzaan and Grote IJpolder that day.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Finally, a plane also crashed into the Carlton Hotel at the end of April.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-2" rel="footnote">[25]</a>

Related to the dangers from the air and from anti-aircraft guns was the threat of acts of war and evacuations in the west of the Netherlands. Anne writes at length in early 1944 about the discussions between the people in hiding and the helpers when this danger threatened to take concrete forms.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

The people in hiding were very concerned with their safety. They had all kinds of agreements and arrangements to avoid drawing attention to themselves. Although compliance&nbsp;slackened from time to time, they kept them reasonably well. Neither they nor the people helping them had any control over some dangers: there was obviously nothing they could have done&nbsp;about falling bombs or crashing aircraft. There are no reasons to suspect that laxity or underestimation of security measures contributed to their eventual arrest.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zl06s" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 May 1944, in: The Collected Works,&nbsp;&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ge0em" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 and 17 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9tvui" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Dineke Stam, &#39;Ik was de inbreker&#39;. Hans Wijnberg: &#39;Ik ontdekte dat daar onderduikers zaten&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 32-35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2wfou" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 25 March 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a0o6f" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 April 1944, in: The Collected Works; Stadsarchief Amsterdam (SAA), Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2036: Meldingsrapport Warmoesstraat, 9 april 1944, mut. 23.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cq0nb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 16 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qdl1k" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 1 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="benwc" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892: Proces-verbaal 86/1963 v.H.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vn2j9" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Boon: Telefoongesprek Gertjan Broek met Ank Boon, 2 oktober 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4dus" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7013:&nbsp;Rapporten Warmoesstraat, 8 april 1943, mut. 17.18.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx2b7" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6380:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 22 november 1941, mut. 16.55.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qq6e5" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&ldquo;Inbraken&rdquo;, Algemeen Handelsblad, 15 februari 1938 (ochtendeditie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q94p5" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Mondelinge mededeling van Gerard Oudhaarlem, 3 september 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ny8xy" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7014:&nbsp;Rapport Recherchedienst Amsterdam, 16 januari 1945, mut. 13.30.</cite></li>
	<li data-footnote-id="19pu2" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, Pandenarchief (v.m. Bouw- &amp; woningtoezicht), doss. 79837: Restauratie Prinsengracht 261, blad 2, 6 juni 1940.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vo9r7" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6382:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 17 maart 1942, mut. 11.20 a.m.</cite></li>
	<li data-footnote-id="igek3" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>&ldquo;Verduister v. 16.28-8.50 u.&rdquo;, De Telegraaf, 23 december 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wxpi4" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6439:&nbsp;Rapporten Marnixstraat, 4 maart 1941, mut. 10.00 n.m.</cite></li>
	<li data-footnote-id="75e0h" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 July 1942, 4 and 10 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b3n1r" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, reg. coee A_Achterhuis_II_078 en 079:&nbsp;Twee kozijnen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xfg9o" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>&lsquo;Nieuw signaal bij luchtgevaar&rsquo;, De Tijd, 9 juli 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kxbg3" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 26 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="llz9o" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 5428:&nbsp;Register luchtalarmering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6idhi" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>J.F.M. den Boer &amp; S. Duparc (samenst.), Kroniek van Amsterdam over de jaren 1940 &ndash; 1945, Amsterdam, De Bussy, 1948, p. 124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="udiwt" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-25-2">b</a> <cite>den Boer &amp; Duparc, Kroniek van Amsterdam over de jaren 1940-1945, p. 98.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2g3wk" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6489: Rapporten 3-4 mei 1943 Mosplein (Adelaarsweg), mut. 21.00;&nbsp;SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 5878: 3-4 mei 1943, Admiraal de Ruyterweg, mut. 20.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xhz3o" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Bedreigingen: buitenstaanders, inbrekers, brand, verduistering en luchtgevaar

De onderduikers in het Achterhuis en helpers waren zeer alert op riskante situaties en deden er veel aan om risico’s te vermijden.

The people in the Secret Annex and the helpers were very alert to risky situations and did a lot to avoid risks.

Contact met de buitenwereld

Eenmaal in het Achterhuis ondergedoken waren vele lijnen met het vroegere leven van de onderduikers afgesloten. Toch was er vrij veel interactie met de buitenwereld. Via de helpers kwam nieuws van buiten, berichten over de oude buurt,  kranten en ander lectuur naar binnen. Daarnaast was er ook de radio, waarmee werd geluisterd naar de BBC en Radio Oranje.

Once in hiding in the Secret Annex, many lines of communication with the former life of the people there were closed. Still, there was quite a lot of interaction with the outside world. Through the helpers, news from outside, reports about the old neighbourhood, newspapers and other reading material came in. There was also the radio, which was used to listen to the BBC and Radio Oranje.

Het dagboek van Anne Frank en haar verhaaltjes vormen de voornaamste bron voor de dagindeling in het Achterhuis. Bij de B-versie en de verhaaltjes is wel het voorbehoud nodig dat er een sterk gecomponeerd element in zit. Otto Frank en de helpers gaven in enkele naoorlogse verklaringen nader inzicht in de wijze waarop de onderduikers hun dagen invulden. Vooral de aan- en afwezigheid van het personeel in kantoor en magazijn bepaalden het verschil tussen weekdag, zaterdag en zondag. Het is echter lastig om vast te stellen of bepaalde routines gedurende de 25 maanden van de onderduik hetzelfde bleven, of dat zich belangrijke verschuivingen voordeden.

<h1>Weekdagen</h1>

Een ongedateerde maar in maart 1944 te plaatsen notitie uit Annes dagboek beschrijft een &#39;dagindeling van Anne Frank&#39;&nbsp;op werkdagen. Hierin geeft ze gedetailleerd weer hoe zo&rsquo;n dag eruitzag. Er is scepsis mogelijk over de accuratesse van het geheel. Zo klinkt &#39;aankleden van acht over half acht tot vijf voor acht&#39;&nbsp;wel erg gedetailleerd voor iets zo alledaags. Dat alles in het Achterhuis volgens strikte schema&rsquo;s verliep&nbsp;is evenwel aannemelijk. Volgens deze &lsquo;dagindeling&rsquo; stond&nbsp;Anne rond half acht op en wekte dan haar vader.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

De wekker van de familie Van Pels ging&nbsp;al eerder: om kwart voor zeven, waarna Hermann van Pels water opzette en naar de badkamer ging. Om kwart over zeven ging Fritz Pfeffer, inmiddels ook opgestaan, naar de badkamer.. Anne ontduisterde&nbsp;vervolgens hun kamer. Om acht uur was het haar beurt voor de badkamer.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Tussen negen en half tien vond&nbsp;het ontbijt plaats in de kamer van de&nbsp; familie van Pels.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

In haar verhaaltje Wenn die Uhr halb neune schlagt&nbsp;beschrijft Anne de ochtendroutine van de onderduikers. Een en ander komt over als een redelijk geoliede machine. Allen deden wat moest gebeuren, en zorgden ervoor dat het tussen half negen en negen weer stil was. Zo voorkwamen ze dat het magazijnpersoneel iets merkte. Daarna volgde&nbsp;het ontbijt. Anne had&nbsp;echter eerder &ndash; als enige &ndash; al een bordje pap gehad, dat de familie Van Pels had klaargemaakt.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van een uur tot kwart over een luisterden de onderduikers naar de radio. Vervolgens werd&nbsp;er tot tien voor twee gegeten. Om twee uur luisterden ze naar het Wehrmachtsbericht.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Om half zes, als het bedrijf sloot, kwam&nbsp;Bep de onderduikers &#39;de vrijheid&#39;&nbsp;geven.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Tussen de middag kwamen de helpers soep eten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Over het algemeen gingen&nbsp;alle onderduikers vrij vroeg naar bed. Toen Jan en Miep Gies in oktober &rsquo;42 een nacht kwamen logeren, ging&nbsp;ondanks de feestelijke stemming om elf uur het licht uit.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Zaterdag</h1>

&lsquo;s Zaterdags werd&nbsp;er op kantoor en in het magazijn, zoals destijds gebruikelijk, in de ochtend gewerkt. Dit had&nbsp;gevolgen voor de bewegingsvrijheid van de onderduikers. Op zaterdagmiddag gingen de gordijnen in het voorkantoor dicht, wat betekende&nbsp;dat zij zich redelijk vrij door de kantoren konden bewegen. Zaterdag was ook de dag dat Miep bibliotheekboeken bracht,<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> en Anne beschrijft tweemaal een bezoek van mevrouw Kleiman op zaterdag.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> De zaterdagavond ging&nbsp;Anne &#39;aan de radio&#39;, om naar de Duitse bonte avond te luisteren.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Zondag</h1>

De bron bij uitstek is het verhaaltje Zondag. Op zondag was het ritme in het Achterhuis anders dan op andere dagen. Vrijwel iedereen sliep&nbsp;uit, alleen Pfeffer stond al om acht uur op.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a> Het ontbijt was laat; pas om half twaalf.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-3" rel="footnote">[4]</a> Het was eveneens een dag waarop de onderduikers in de tobbe gingen. Anne citeert op 17 november 1942 de &#39;Prospectus en leiddraad&rsquo; die Hermann van Pels ter gelegenheid van de komst van Pfeffer had gemaakt: &#39;Baden: Des Zondags vanaf 9 uur staat het teil voor alle huisgenoten beschikbaar. Men kan baden in W.C., keuken, priv&eacute;-kantoor, voorkantoor, al naar wens.&#39;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Naast &lsquo;baddag&rsquo; was zondag ook huishouddag. Anne schrijft hierover het volgende: &#39;Als andere mensen mooie kleren aan hebben en in het zonnetje wandelen, zijn wij hier aan het schrobben, vegen en wassen.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-4" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Vervolgens beschrijft Anne in dit verhaaltje hoe iedereen in het Achterhuis tot twee uur druk was met allerlei huishoudelijke taken, zoals kleren wassen, het kleed schuieren en de badkamer schrobben. De bereikbaarheid van de kantoorkeuken op zondag had&nbsp;daar uiteraard mee te maken.

Opvallend is dat Anne, ondanks de grote verveling die de zondag bracht, op deze dag vaker wel dan niet schrijft. Dit geldt althans voor de overgeleverde A-versie. Of het in de verloren delen uit 1943 ook zo was, weten we uiteraard niet.

<h1>Anne over de weekeinden</h1>

Anne voelde&nbsp;zich regelmatig ellendig in het weekeinde. Uit haar geschriften blijkt dat ze die dagen maar vervelend vond.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> In de beginperiode schrijft Anne dat ze elke zaterdagavond naar de radio luisterde, &#39;maar het wordt elke keer saaier.&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;In maart &rsquo;44 kon alleen Peter haar in de weekeinden opbeuren.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Ze schrijft: &#39;Hoewel het&nbsp;Zaterdag&nbsp;is ben ik niet vervelend!&nbsp;Dat komt omdat ik met Peter op zolder zat.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Hoewel Anne zich over beide dagen van het weekend negatief uitliet,&nbsp;vond&nbsp;ze de zondag toch het ergst. Er kwam&nbsp;niemand langs, dus er was geen afleiding en tegelijkertijd moesten ze extra stil zijn voor de buren. De zondag was verder juist een dag waarop veel gebeurde&nbsp;in huis. Doordat er geen personeel in het magazijn aanwezig was, kan er in het huis goed schoongemaakt worden. Vanaf een uur of twee &rsquo;s middags keerde&nbsp;de rust terug, waarna er geslapen werd. Anne schrijft hierover: &#39;Het is heus niet leuk om &rsquo;s middags tussen 2 en 4 waar je ook komt alleen maar slaperige gezichten te zien.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-5" rel="footnote">[4]</a>

Daarnaast vond&nbsp;ze het ook een beproeving om Pfeffer op zondag in alle vroegte te zien bidden. Ze werd&nbsp;draaierig van zijn heen en weer gewiebel, zo schrijft ze in haar verhaaltjesboek.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-6" rel="footnote">[4]</a> In de B-versie noteert ze op 22 december 1942 dat ze zich irriteerde&nbsp;aan zijn vroege gymnastiekoefeningen naast haar bed: ze kreeg&nbsp;er hoofdpijn van.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>De rol van de helpers</h1>

Binnen de dagindeling van het Achterhuis hadden de helpers een duidelijke functie. Miep haalde&nbsp;in de ochtend een boodschappenlijstje, en bezorgde &rsquo;s middags wat ze aan vlees en groente had&nbsp;kunnen krijgen. Bep verzorgde&nbsp;melk en brood. Tussen de middag gingen allen van kantoor langs, en aten dikwijls een kopje soep mee. Bep at sowieso elke middag met de onderduikers mee.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Ook Jan Gies kwam&nbsp;langs om bij Miep te lunchen. Hij bezocht dan de onderduikers&nbsp;en bleef&nbsp;volgens zijn echtgenote soms een minuut of tien, soms een half uur.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

De helpers brachten&nbsp;nieuws van buiten. Jan Gies, Victor Kugler en Jo Kleiman kwamen vaak langs om over politieke ontwikkelingen te spreken. Met name Kugler kwam&nbsp;uit Annes notities naar voren als &lsquo;eindverantwoordelijke&rsquo;. Hij was het die op een gegeven moment het pand &rsquo;s avonds afsloot&nbsp;en alle noodzakelijke maatregelen trof. Het pand werd&nbsp;dan ook gehuurd door Gies &amp; Co., het bedrijf waarvan hij directeur was. Voor de helpers gold&nbsp;dat zij als onderdeel van de Achterhuisroutine ook zorgden&nbsp;voor de zo broodnodige afleiding.

Zoals blijkt werd&nbsp;de dagindeling in het Achterhuis zeer sterk door externe factoren bepaald. De werktijden van Opekta en Gies &amp; Co. be&iuml;nvloedden in hoge mate het ritme waarnaar de onderduikers moesten leven. Ook de &ndash; soms onverwachte &ndash; aanwezigheid van buitenstaanders speelde&nbsp;daarbij een rol. Ten slotte was de nogal geregimenteerde huishouding een dwingend element. Binnen deze kaders werd&nbsp;er door de onderduikers geleefd. Anne beschrijft in haar dagboek uiteraard vaak de beslommeringen in het gebouw, aangezien haar gehele leven zich hier afspeelde. Door de tijd is de dagindeling vanwege onder meer bonnenschaarste en ziekte van helpers aan veranderingen onderhevig geweest. De bronnen die we hebben zijn echter toch vooral momentopnamen, waaraan geen al te gedetailleerde conclusies voor de hele periode zijn te verbinden.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j0v1y" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, ongedateerd (maart 1944), in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0wl44" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 4 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k4hpr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Wenn die Uhr halb neune schlagt&rdquo;, 6 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dhbw7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-4-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-4-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-4-5">e</a>, <a href="#footnote-marker-4-6">f</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Zondag&rdquo;,&nbsp;20 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b3r29" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen it het Achterhuis, &ldquo;De vrijheid in het Achterhuis&rdquo;, 6 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aicw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 5 februari en 5 augustus 1943; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Schaftuurtje&rdquo;, 5 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ete2s" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lt1o7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ruymg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 26 september 1942 en 31 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8oy2k" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tale8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 17 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6m52x" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 4 oktober 1942, 30 januari 1944, 15 maart 1944; Dagboek B, 29 oktober 1943; Verhaaltjes, en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Zondag&rdquo;, 20 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n2yoy" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 4 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k02je" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gh33e" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 22 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hl7u1" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collecties, Otto Frank Archief, reg. code OFA_104: Verklaring Bep Voskuijl voor onderzoeksrechter uit L&uuml;beck, afgelegd in Rheine, 29 september 1959.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qmheu" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis. Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 107.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank&#39;s diary and her stories are the main source for the daily schedule in the Secret Annex. The B version and the stories do require the caveat that there is a strong compositional&nbsp;element involved. Otto Frank and the helpers gave further insight, in various statements after the war, into how the people in the Secret Annex filled their days. In particular, the presence and absence of staff in the office and warehouse determined the difference between weekdays, Saturdays and Sundays. However, it is difficult to establish whether certain routines remained the same during the 25 months of hiding, or whether significant shifts occurred.

<h1>Weekdays</h1>

An undated entry from Anne&#39;s diary, assumed to be from&nbsp;March 1944,&nbsp;describes an&nbsp;&#39;Anne Frank&#39;s daily schedule&#39;&nbsp;on weekdays. In it, she details what such a day looked like. There may be scepticism about its accuracy. For instance, &#39;getting dressed from seven thirty-eight to seven fifty-five&#39; does sound very detailed for something so mundane. That everything in the Secret Annex&nbsp;followed strict schedules, however, is plausible. According to this &#39;daily schedule&#39;, Anne got up around seven-thirty and then woke her father.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

The Van Pels family&#39;s alarm clock rang earlier: at a quarter to seven, after which Hermann van Pels put on water and went to the bathroom. At a quarter past seven, Fritz Pfeffer, meanwhile also getting up, went to the bathroom. Anne then darkened their room. At eight, it was her turn for the bathroom.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Breakfast&nbsp;was taken in the van Pels family room between nine and nine-thirty.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

In her story Wenn die Uhr halb neune schlagt, Anne describes the morning routine of the people in the Secret Annex. It all comes across as a fairly well-oiled machine. Everyone did what needed to be done, and made sure it was quiet again between eight thirty and nine. This prevented the warehouse staff from noticing anything. This was followed by breakfast. Anne, however -&nbsp;the only one -&nbsp;had had a plate of porridge earlier, which the Van Pels family had prepared.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

From one o&#39;clock to a quarter past one, they&nbsp;listened to the radio. Then they ate until ten to two. At two o&#39;clock they listened to the Wehrmachtsbericht.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> At five-thirty, when the company closed, Bep came to give them their &#39;freedom&#39;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> At noon, the helpers came to eat soup.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In general, all of them&nbsp;went to bed fairly early. When Jan and Miep Gies came to stay one night in October 1942, despite the festive mood, the lights went out at eleven o&#39;clock.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Saturdays</h1>

On Saturdays, the office and warehouse worked in the morning, as was customary at the time. This affected the freedom of movement of the people in hiding. On Saturday afternoon, the curtains in the front office closed, which meant they could move around the offices reasonably freely. Saturday was also the day Miep brought library books,<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> and Anne twice describes visits by Mrs Kleiman on Saturdays.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> The Saturday evening Anne&nbsp;listened&nbsp;to the German variety show on the radio.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Sundays</h1>

The prime source for these details is the story Sunday. On Sundays, the rhythm in the Secret Annex was different from other days. Almost everyone slept in, with only Pfeffer getting up at eight.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a> Breakfast was late; not until 11.30.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-3" rel="footnote">[4]</a> It was also the&nbsp;day&nbsp;they had a bath. Anne quotes on 17 November 1942 the &#39;Prospectus and guidebook&#39; that Hermann van Pels had made on the occasion of Pfeffer&#39;s arrival: &#39;Baths: On Sundays from 9 o&#39;clock the bathtub is available to all housemates. One can bathe in the W.C., kitchen, private office, front office, all as desired.&#39;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Besides &#39;bath day&#39;, Sunday also was household chores day. Anne writes the following about this: &#39;When other people are wearing nice clothes and walking in the sunshine, we here are scrubbing, sweeping and washing.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-4" rel="footnote">[4]</a> Then, in this story, Anne describes how everyone in the Secret Annex was busy until two o&#39;clock with all kinds of household chores, such as washing clothes, shampooing the carpet and scrubbing the bathroom. The accessibility of the office kitchen on Sundays was obviously related to this.

Interestingly, despite the great boredom that Sunday brought, Anne wrote on this day more often than not. This at least applies to the surviving A-version. Whether it was the same in the lost 1943 volumes, we obviously do not know.

<h1>Anne on weekends</h1>

Anne regularly felt miserable at weekends. Her writings show that she found those days only tedious.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> In the early days, Anne writes that she listened to the radio every Saturday night, &#39;but it gets duller every time.&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a> By March 1944, only Peter could cheer her up on the weekends.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> She writes: &#39;Although it is Saturday I am not bored! That&#39;s because I was in the attic with Peter.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Although Anne commented negatively on both days of the weekend, she thought Sunday was the worst. Nobody came over, so there was no distraction and at the same time they had to be extra quiet for the neighbours. Otherwise, Sunday was actually a day when a lot happened in the house. Because there were no staff in the warehouse, the house could be cleaned properly. From about two o&#39;clock in the afternoon, peace returned, followed by sleep. Anne writes: &#39;It&#39;s really not nice to see only sleepy faces in the afternoon between 2 and 4 wherever you go.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-5" rel="footnote">[4]</a>

She also found it an ordeal to watch Pfeffer pray early on Sundays. She got giddy from his wiggling back and forth, she writes in her storybook.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-6" rel="footnote">[4]</a> In the B version, she notes on 22 December 1942 that she was irritated by his early gymnastic exercises next to her bed: it gave her a headache.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>The role of helpers</h1>

Within the daily schedule of the Secret Annex, the helpers had a clear function. Miep fetched a shopping list in the morning, and delivered what she could get in terms of meat and vegetables in the afternoon. Bep provided milk and bread. At lunchtime, everyone from the office would drop by, and often eat a cup of soup with them. In any case, Bep ate with the people in the Secret Annex every afternoon.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Jan Gies also dropped by to have lunch with Miep. He then visited the people in the Secret Annex and, according to his wife, sometimes stayed for about ten minutes, sometimes half an hour.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

The helpers brought news from outside. Jan Gies, Victor Kugler and Jo Kleiman often stopped by to discuss political developments. Kugler, in particular, emerged from Anne&#39;s notes as the &#39;final person in charge&#39;. It was he who at one point locked the premises at night and took all necessary measures. The premises were&nbsp;rented at that time by Gies &amp; Co, of which company he was director. As part of the Secret Annex routine, the helpers&nbsp;also provided much-needed distraction.

As can be seen, the daily schedule in the Secret Annex was very much determined by external factors. The working hours of Opekta and Gies &amp; Co. greatly influenced the rhythm by which the people there had to live. The - sometimes unexpected - presence of outsiders also played a role. Finally, the rather regimented housekeeping was an imperative element. It was within these frameworks that the people in hiding lived. In her diary, Anne of course often describes the worries in the building, since her entire life took place here. Over time, the daily schedule was subject to change due to, among other things, voucher shortages and illness of helpers. Still, the sources we have are mainly snapshots, about which no overly detailed conclusions for the entire period can be drawn.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j0v1y" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, undated (March 1944), in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0wl44" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 4 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k4hpr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Wenn die Uhr halb neune schlagt...&rdquo;, 6 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dhbw7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-4-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-4-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-4-5">e</a>, <a href="#footnote-marker-4-6">f</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Sunday&rdquo;,&nbsp;20 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b3r29" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Freedom in the Annexe&rdquo;, 6 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aicw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 5 February and 5 August 1943; Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Lunch Break&rdquo;, 5 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ete2s" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lt1o7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ruymg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 26 September 1942 and 31 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8oy2k" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tale8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 17 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6m52x" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 4 October 1942, 30 January 1944, 15 March 1944; Version B, 29 October 1943; Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Sunday&rdquo;, 20 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n2yoy" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 4 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k02je" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gh33e" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 22 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hl7u1" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collecties, Otto Frank Archief, reg. code OFA_104: Verklaring Bep Voskuijl voor onderzoeksrechter uit L&uuml;beck, afgelegd in Rheine, 29 september 1959.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qmheu" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis. Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 107.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

De dagindeling in het Achterhuis

De dagindeling van de onderduikers in het Achterhuis werd voor het grootste deel door externe factoren bepaald.

The daily schedule of the people in the Secret Annex was largely determined by external factors.

De financiering van de onderduik

Gegevens over de financiering van de onderduik zijn schaars maar het moet worden aangenomen dat op een of andere wijze geld was gereserveerd voor de noodzakelijke uitgaven.

Details on the financing of the period in hiding are scarce but it must be assumed that, one way or another, money had been set aside for necessary expenses.

In de dagboeken van Anne Frank komt het thema &lsquo;gezondheid&rsquo; regelmatig naar voren. De onderduikers hadden te maken met verschillende kwaaltjes. Ook de helpers bleven niet gespaard, en met name Johannes Kleiman kreeg&nbsp;met serieuze gezondheidsproblemen te kampen. Verder schrijft Anne over haar lichamelijke ontwikkeling en (aanstaande) menstruatie.

<h1>De onderduikers</h1>

Om te beginnen had&nbsp;Anne zelf verschillende gezondheidskwesties. Ze mocht naar eigen zeggen geen zout,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> wat mogelijk perspectief krijgt door Otto Franks latere uitspraken over hartklachten van zijn dochter.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Daarnaast schreef&nbsp;Ernst Schnabel in 1958 op basis van gesprekken met oud-buurmeisje Toos Buiteman-Kupers dat Anne geen handstand kon.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In haar dagboek schrijft Anne dat haar armen en benen uit de kom schoten bij lichamelijke oefeningen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Ze mocht&nbsp;daarom ook nooit met gymnastiek meedoen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Een klasgenoot van de Montessorischool vertelde&nbsp;decennia later dat Anne zelf haar arm uit de kom kon halen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Otto Frank schreef&nbsp;in de jaren zeventig dat ze wel lessen ritmische gymnastiek volgde.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

In oktober 1942 schrijft de dertienjarige Anne dat ze verwachtte dat ze binnenkort ongesteld zou&nbsp;worden.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;De gemiddelde leeftijd voor de eerste menstruatie lag&nbsp;toen volgens een Duits onderzoek uit 1954 rond 14,1 jaar.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> In januari 1944 komt ze erop terug, en toen was het &#39;nog maar drie keer gebeurd.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>. Ook bestudeerde&nbsp;ze haar vagina, en constateerde&nbsp;dat die steeds wijder werd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Rond dezelfde tijd constateerde&nbsp;ze dat ze sinds haar komst naar het Achterhuis 8&frac12; kilo was aangekomen.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Met haar gezondheid en ontwikkeling was op dat moment niet veel mis.

Van de andere onderduikers noteerde&nbsp;Anne ook het gewicht, als allen op de weegschaal waren geweest. Toch waren&nbsp;de omstandigheden natuurlijk niet optimaal. Eind oktober 1942 waren Anne en Margot erg verkouden.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Anne lag&nbsp;toen nog twee dagen ziek in bed.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Een jaar later lag&nbsp;ze met griep nog eens anderhalve week op bed.&nbsp;Ze liet&nbsp;zich met tegenzin door Fritz Pfeffer, die tenslotte medicus was, onderzoeken.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> In april 1944 had&nbsp;ze keelpijn, en stak tot overmaat van ramp Margot en haar ouders aan.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> Enkele dagen later was ook mevrouw Van Pels ziek.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

De onderduiksituatie drukte ook op het geestelijk welzijn van de onderduikers. Anne slikte valeriaantjes tegen angst en depressie.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> E&eacute;n valeriaantje behoorde&nbsp;tot haar Sinterklaascadeaus van 1943.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

Anne klaagde&nbsp;in haar dagboek meerdere keren over hoofdpijnen.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> In de B-versie schrijft ze ook over de verslechtering van haar zicht: &#39;Ik ben erg bijziend geworden en moest allang een bril hebben [...].&#39;&nbsp;Volgens deze notitie speelden haar ouders zelfs met de gedachte mevrouw Kleiman te vragen met haar naar een oogarts te gaan. Dat werd&nbsp;echter te riskant bevonden.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>&nbsp;Haar moeder wilde niet dat Anne aan de cursus &lsquo;Schoonschrijven&rsquo; meedeed, vanwege de toestand van haar ogen.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>

Pfeffer was&nbsp;zoals bleek de medicus van het gezelschap. Hij studeerde&nbsp;aanvankelijk medicijnen en vervolgens tandheelkunde.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> Als ervaren tandarts hield hij zich uiteraard ook met de gebitten van zijn lotgenoten bezig. Uit Annes geschriften blijkt dat hij in ieder geval Anne, Peter en mevrouw Van Pels mondzorg bood.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>

<h1>De helpers</h1>

Toen meerdere helpers tegelijk ziek waren, bracht&nbsp;dat direct problemen met zich mee. Eenmaal waren Miep Gies en Jo Kleiman allebei ziek terwijl er voor Victor Kugler spitwerk in Hilversum dreigde. Dan was alleen nog Bep beschikbaar, en werd&nbsp;het magazijn gesloten om de onderduikers enigszins te ontlasten.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>&nbsp;Miep was in deze periode geruime tijd afwezig; tijdens het huwelijk van Henk van Beusekom in de Westerkerk had ze een zware verkoudheid opgelopen.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

Over Kleiman schrijft Anne dat hij regelmatig maagbloedingen had.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>&nbsp;In een brief aan Yad Vashem legde Otto Frank verband&nbsp;tussen Kleimans maagklachten en de spanningen rond de onderduik.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> Die spanningen zullen hem ook geen goed hebben gedaan. Kleiman tobde&nbsp;echter al jarenlang met deze klachten, en zou in 1951 een zware maagzweeroperatie&nbsp;ondergaan. Daarna ging&nbsp;het goed en had&nbsp;hij geen bloedingen meer.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

Eind 1943 was Bep afwezig omdat een van haar zusjes difterie had. In Amsterdam waren in het hele jaar 1943 ruim 7.500 mensen met die ziekte besmet, waarvan zo&rsquo;n driekwart thuis werd&nbsp;verpleegd.<a href="#footnote-29" id="footnote-marker-29-1" rel="footnote">[29]</a> Vanwege besmettingsgevaar waren huisgenoten van deze pati&euml;nten uiteraard voorzichtig. Bep kwam&nbsp;dan ook niet naar haar werk.

Beps vader Johan werkte in het magazijn en had&nbsp;de boekenkast gemaakt.<a href="#footnote-30" id="footnote-marker-30-1" rel="footnote">[30]</a>&nbsp;Door ziekte moest hij die functie echter neerleggen.<a href="#footnote-31" id="footnote-marker-31-1" rel="footnote">[31]</a> In het dagboek komt de ernstige verslechtering van zijn toestand ter sprake.<a href="#footnote-32" id="footnote-marker-32-1" rel="footnote">[32]</a>

<h1>Bijkomende kwesties</h1>

Bij het algemene gezondheidsthema hoorde&nbsp;ook de gezondheid van de dieren in het gebouw. Mouschi was door Peter meegebracht als gezelschapsdier. De andere katten waren er met het oog op knaagdiervraat, en dus ten dienste van de bedrijfshygi&euml;ne. Hoewel Peter veel van de zorg voor de pakhuiskatten op zich nam, waren zij in feite tot het &lsquo;machinepark&rsquo; van Opekta en Gies &amp; Co. - en dus tot de wereld van de helpers - te rekenen. Begin 1944&nbsp;was bedrijfskat Moffi ziek, en werd&nbsp;door Miep naar de &lsquo;honden- en kattenkliniek&rsquo; gebracht. De dierenarts stelde&nbsp;vast dat Moffi iets aan de ingewanden had&nbsp;en schreef&nbsp;een drankje voor.<a href="#footnote-33" id="footnote-marker-33-1" rel="footnote">[33]</a>

Gedurende de twee jaar in het Achterhuis bestond&nbsp;er natuurlijk kans op overlijden van een van de onderduikers. Er staat niets over in het dagboek, maar Kugler stelde&nbsp;later dat er afspraken waren gemaakt over wat te doen bij een sterfgeval.<a href="#footnote-34" id="footnote-marker-34-1" rel="footnote">[34]</a> Er zijn voorbeelden van zulke problemen. Presser noemt onder meer enkele politiemeldingen die op overleden onderduikers betrekking hadden.<a href="#footnote-35" id="footnote-marker-35-1" rel="footnote">[35]</a> Dat er over het risico van een sterfgeval werd&nbsp;gesproken, is heel goed denkbaar, maar buiten Kugler heeft geen van de betrokkenen zich er over uitgelaten. De situatie heeft zich ook niet voorgedaan. Over de vraag hoe een en ander zou zijn opgelost, is uiteraard slechts speculatie mogelijk.

Het is niet vreemd dat zich onder een achttal mensen in een vochtig en matig geventileerd huis, altijd binnen blijvend en niet optimaal doorvoed, regelmatig verkoudheden en griep voordeden. Uit de dagboeknotities blijkt dat dit dan ook geregeld voorkwam. De onderduikers waren&nbsp;afhankelijk van hun helpers voor geneesmiddelen en dergelijke, en van Pfeffer voor serieuzere medische verzorging.

Andere aan het gezondheidsthema verwante kwesties kenden de drie opgroeiende tieners. Bij hen deden zich puberteitskwesties voor, en Anne schrijft over hoe zij haar eigen lichamelijke en seksuele ontwikkeling heeft ervaren. Van Margot en Peter blijft dit onduidelijk. Over de spanningen en problemen die hiermee samenhingen, zowel bij de kinderen als bij de volwassenen, geven Annes teksten evenmin uitsluitsel. Epidemische ziektes als difterie en roodvonk, in de oorlogsjaren in Amsterdam zeker geen onbekende verschijnselen, bleven mede door voorzichtigheid van de helpers buiten de deur.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="p47cm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 17 maart 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gc5vx" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_070: Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="655dy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 32.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrd5p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zmnp4" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 juni 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="496w8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Rinat, Ab: Transcriptie interview Ab Rinat, 18 oktober 2006, deel 1, p. 2.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zz9ot" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ldb3b" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>&ldquo;Berichten. Buitenland&rdquo;, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 3 april 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3t218" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 6 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="llukz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9hc7a" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="50x8q" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="szbh3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 26 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="21ziq" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5t9jf" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 en 25 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1gjic" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 27 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="egodo" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 16 september 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="exmu9" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 6 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cthhf" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 oktober en 2 november 1942, 19 mei en 1 augustus 1944; Dagboek B, 26 juli 1943,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="le2tp" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t1smh" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 23 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v074h" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats und Senats, inv. nrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bqkc6" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 december 1942, 19 maart 1943; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;De tandarts&rdquo;, 8 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9l30p" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5bfu1" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23f79" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 maart 1944; Dagboek B, 1 en 27 april, 29 oktober 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnm8c" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Otto Frank aan Yad Vashem, 10 juni 1971 (<a href="http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf">http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf</a>).</cite></li>
	<li data-footnote-id="n8lpt" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman:&nbsp;Gesprek Erika Prins met mevrouw Van den Broek-Kleiman, 21 maart 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ldpu" id="footnote-29"><a href="#footnote-marker-29-1">^</a> <cite>Jaarverslag GG&amp;GD Afdeeling Volksgezondheid 1943, p. 13-14.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v8muw" id="footnote-30"><a href="#footnote-marker-30-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 21 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9xdb8" id="footnote-31"><a href="#footnote-marker-31-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892: Verklaring Kleiman aan PRA, 12 januari 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fjgs2" id="footnote-32"><a href="#footnote-marker-32-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 15 juni 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="35bqk" id="footnote-33"><a href="#footnote-marker-33-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s0074" id="footnote-34"><a href="#footnote-marker-34-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_048:&nbsp;Getypte herinneringen in ringbandje, ongedateerd, p. 10.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w134f" id="footnote-35"><a href="#footnote-marker-35-1">^</a> <cite>J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965, deel II, p. 274-276.</cite></li>
</ol>
</section>

In Anne Frank&#39;s diaries, the theme of health comes up regularly. The people in hiding suffered from various ailments. The helpers were not spared either, and Johannes Kleiman in particular suffered serious health problems. Anne also writes about her physical development and (pending) menstruation.

<h1>The people in hiding</h1>

To begin with, Anne herself had several health issues. By her own account, she was not allowed to eat any salt,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> which is possibly explained by&nbsp;Otto Frank&#39;s later statements about his daughter&#39;s heart problems.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In addition, Ernst Schnabel wrote in 1958, based on conversations with former neighbour girl Toos Buiteman-Kupers, that Anne could not do a handstand.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In her diary, Anne wrote that her arms and legs dislocated during physical exercises.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> She was therefore never allowed to go to gymnastics classes either.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> A classmate at the Montessori school related decades later that Anne could dislocate her own arm.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Otto Frank wrote in the 1970s that she did take rhythmic gymnastics lessons.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

In October 1942, 13-year-old Anne wrote that she expected to have her first period soon.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The average age for the first menstruation at that time was around 14.1 years, according to a German study from 1954.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> She returned to the subject in January 1944, and by then it had &#39;only happened three times&#39;.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;She also studied her vagina, noting that it was getting wider.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Around the same time, she noted that she had gained 8&frac12; kilos since coming to the Secret Annex.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;There was not much wrong with her health and development&nbsp;at that time.

Anne also noted the weight of the other people in the Secret Annex, when they had all been on the scales. Still, of course, conditions were not optimal. In late October 1942, Anne and Margot had bad colds.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Anne was then sick in bed for two more days.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> A year later, she was bedridden with &#39;flu for another week and a half. She reluctantly allowed herself to be examined by Fritz Pfeffer, who was, after all, a doctor.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> In April 1944, she had a sore throat, and to make matters worse,&nbsp;Margot and her parents also caught it from her.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> A few days later, Mrs Van Pels was also ill.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

The hiding situation also put pressure on the mental well-being of those in hiding. Anne took&nbsp;valerian to combat anxiety and depression.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> One valerian pill was among her 1943 Saint Nicholas presents.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

Anne complained of headaches several times in her diary.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> In the B version, she also writes about the deterioration of her vision: &#39;I have become very short-sighted and ought to have had glasses for a long time already [...]&#39;. According to this note, her parents even toyed with the idea of asking Ms Kleiman to take her to an ophthalmologist. However, this was deemed too risky.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Her mother did not want Anne to participate in a calligraphy course because of the condition of her eyes.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>

As mentioned, Pfeffer was the doctor of the group. He initially studied medicine and then dentistry.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> As an experienced dentist, he naturally concerned himself with the teeth of the others. Anne&#39;s writings show that he offered oral care to at least Anne, Peter and Mrs Van Pels.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>

<h1>The helpers</h1>

When several helpers were ill at the same time, this immediately brought problems. Once, Miep Gies and Jo Kleiman were both ill while&nbsp;Victor Kugler was due to be sent to carry out digging work in Hilversum. At that time&nbsp;only Bep was available, and the warehouse was closed to provide some relief for the people in hiding.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Miep was absent for some time during this period; she had caught a bad cold during Henk van Beusekom&#39;s wedding in the Westerkerk.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

About Kleiman, Anne writes that he had regular stomach ulcers.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> In a letter to Yad Vashem, Otto Frank made a link between Kleiman&#39;s stomach complaints and the tensions surrounding going into hiding.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> Those tensions must not have done him any good either. However, Kleiman had been struggling with these complaints for years, and would undergo major ulcer surgery&nbsp;in 1951. After that, he did well and had no more bleeding.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

At the end of &#39;43, Bep was absent because one of her sisters had diphtheria. In Amsterdam, over 7,500 people were infected with that disease in 1943, about three-quarters of whom were nursed at home.<a href="#footnote-29" id="footnote-marker-29-1" rel="footnote">[29]</a> Because of the danger of infection, housemates of these patients were naturally cautious. Consequently, Bep did not come to work.

Bep&#39;s father Johan worked in the warehouse and had made the bookcase.<a href="#footnote-30" id="footnote-marker-30-1" rel="footnote">[30]</a> However, illness forced him to resign that position.<a href="#footnote-31" id="footnote-marker-31-1" rel="footnote">[31]</a> The diary discusses the serious deterioration of his condition.<a href="#footnote-32" id="footnote-marker-32-1" rel="footnote">[32]</a>

<h1>Other issues</h1>

The general theme of health also included the health of the animals in the building. Mouschi had been brought in by Peter as a pet. The other cats were there for the purpose of controlling rodents, and thus for the benefit of&nbsp;hygiene in the company. Although Peter took on much of the care of the warehouse cats, they were in fact part of the &#39;machinery&#39; of Opekta and Gies &amp; Co. - and thus belonged to the world of the helpers. In early 1944, company cat Boche was ill, and was taken to the &#39;dog and cat clinic&#39; by Miep. The vet determined that Boche had an intestinal issue and prescribed a medicinal drink.<a href="#footnote-33" id="footnote-marker-33-1" rel="footnote">[33]</a>

During the two years in the Secret Annex, there was of course a risk that one of the people there would die. There is no mention of this in the diary, but Kugler later claimed that arrangements had been made about what to do in the event of a death.<a href="#footnote-34" id="footnote-marker-34-1" rel="footnote">[34]</a> There are examples of such problems. Among them, Presser mentions some police reports that concerned people who died while in hiding.<a href="#footnote-35" id="footnote-marker-35-1" rel="footnote">[35]</a> That the risk of a death was discussed is quite conceivable, but apart from Kugler, none of those involved spoke out about it. Nor did the situation arise. As to how things would have been resolved, of course, we can only speculate.

With eight people in a damp and moderately ventilated house, always staying indoors and not optimally fed, it was hardly surprising that colds and flu occurred regularly. Diary entries show that this was a regular occurrence. The people in the Secret Annex depended on their helpers for medicines and the like, and on Pfeffer for more serious medical care.

Other health-related issues were experiencced by the three teenagers growing up. They faced puberty issues, and Anne writes about how she experienced her own physical and sexual development. In the case of Margot and Peter, this remains unclear. Anne&#39;s texts are also inconclusive about the related tensions and problems, both in the children and in the adults. Epidemic diseases like diphtheria and scarlet fever, certainly not unknown phenomena in Amsterdam during the war years, were kept at bay partly due to the caution of the helpers.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="p47cm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 17 March 1944, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. ISBN 978-1-4729-6491-5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gc5vx" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_070: Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="655dy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 32.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrd5p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 12 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zmnp4" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 June 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="496w8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Rinat, Ab: Transcriptie interview Ab Rinat, 18 oktober 2006, deel 1, p. 2.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zz9ot" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ldb3b" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>&ldquo;Berichten. Buitenland&rdquo;, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 3 april 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3t218" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 6 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="llukz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9hc7a" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="50x8q" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="szbh3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 26 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="21ziq" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5t9jf" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 and 25 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1gjic" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 27 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="egodo" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 16 September 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="exmu9" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 6 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cthhf" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 October and 2 November 1942, 19 May and 1 August 1944; Version B, 26 July 1943,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="le2tp" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t1smh" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 23 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v074h" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats und Senats, inv. nrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bqkc6" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 December 1942, 19 March 1943; Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;The Dentist&rdquo;, 8 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9l30p" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5bfu1" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23f79" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 March 1944; Version B, 1 and 27 April, 29 October 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnm8c" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Otto Frank aan Yad Vashem, 10 juni 1971 (<a href="http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf">http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf</a>).</cite></li>
	<li data-footnote-id="n8lpt" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman:&nbsp;Gesprek Erika Prins met mevrouw Van den Broek-Kleiman, 21 maart 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ldpu" id="footnote-29"><a href="#footnote-marker-29-1">^</a> <cite>Jaarverslag GG&amp;GD Afdeeling Volksgezondheid 1943, p. 13-14.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v8muw" id="footnote-30"><a href="#footnote-marker-30-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 21 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9xdb8" id="footnote-31"><a href="#footnote-marker-31-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, inv. nr. 23892: Verklaring Kleiman aan PRA, 12 januari 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fjgs2" id="footnote-32"><a href="#footnote-marker-32-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 15 June 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="35bqk" id="footnote-33"><a href="#footnote-marker-33-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s0074" id="footnote-34"><a href="#footnote-marker-34-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_048:&nbsp;Getypte herinneringen in ringbandje, ongedateerd, p. 10.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w134f" id="footnote-35"><a href="#footnote-marker-35-1">^</a> <cite>J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965, deel II, p. 274-276.</cite></li>
</ol>
</section>

De gezondheid van de onderduikers en de helpers

De onderduikers in het Achterhuis en ook de helpers hadden te maken met verschillende kwaaltjes en soms met serieuze gezondheidsproblemen.

The people in the Secret Annex and the helpers suffered from various ailments and sometimes serious health problems.

De onderlinge verhoudingen in en rond het Achterhuis

Het dagboek van Anne Frank geeft een nogal vertekend beeld van de andere onderduikers. Met name Hermann en Auguste van Pels en Fritz Pfeffer zijn hiervan het slachtoffer.

Anne Frank's diary gives a rather distorted picture of the other people in hiding. Hermann and Auguste van Pels and Fritz Pfeffer are particularly affected by this.

Al voor de onderduikperiode begon&nbsp;Anne met het verzamelen van filmsterrenplaatjes en ansichtkaarten.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Aan haar Amerikaanse penvriendin, Juanita Wagner, schreef&nbsp;Anne op&nbsp;29 april&nbsp;1939 dat haar collectie&nbsp;&lsquo;picture-cards&rsquo; rond de achthonderd stuks telde.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Deze verzameling ging&nbsp;van het Merwedeplein mee naar het Achterhuis. In haar dagboek schrijft Anne hierover:

<blockquote>&#39;Ons kamertje was met die strakke muren tot nu toe erg kaal; dank zij vader die m&#39;n hele prentbriefkaarten en filmsterverzameling van tevoren al meegenomen had, heb ik met een lijmpot en kwast de hele muur bestreken en van de kamer &eacute;&eacute;n plaatje gemaakt. Daardoor ziet het er veel vrolijker uit (&hellip;)&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Anne besteedde&nbsp;veel tijd aan haar verzameling. Ze breidde&nbsp;hem uit met nieuwe plaatjes afkomstig uit tijdschriften, die ze van de helpers kreeg. Zoals Libelle, Panorama en Cinema &amp; Theater. Ze haalde&nbsp;plaatjes van de muur af, of hing&nbsp;ze over elkaar heen met &lsquo;lijmpot en kwast&rsquo; of met &lsquo;fotohoekjes&rsquo;, om ze zo makkelijker te kunnen verwisselen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Ook gaf&nbsp;ze een paar filmsterrenplaatjes weg aan Peter, die hij in zijn eigen kamer ophing. Anne had hem er graag meer geven, maar hij slaat dit aanbod vriendelijk af:&nbsp;&#39;Ik laat het liever zo, deze hier, daar kijk ik elke dag tegen aan en dat zijn mijn vrienden geworden.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Onderzoek&nbsp;naar de wanden in het Achterhuis heeft in totaal zevenenzeventig plaatjesbeschrijvingen opgeleverd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Veertig plaatjes knipte Anne uit verschillende tijdschriften, waarvan negentwintig uit de&nbsp;Libelle. Veel filmsterren haalde zij uit jaargang 1939-1940 van de&nbsp;Libelle. Amerikaanse filmsterren stonden er, naarmate de bezetting vorderde, steeds minder in. Uit jaargang 1941 haalde&nbsp;ze voornamelijk kinderfoto&rsquo;s, tekeningen en twee kunstgeschiedenis afbeeldingen.

Uit alle verschillende plaatjes valt Annes interesse af te leiden. Tijdens de onderduik raakte ze meer ge&iuml;nteresseerd in geschiedenis en mythologie. Met Margot studeerde&nbsp;ze hard &lsquo;om niet dom te blijven&rsquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Het verhaaltje Filmster-Illusie waar Anne een ontmoeting met de Lane Sisters beschrijft, eindigt met de woorden dat ze &lsquo;voor goed van alle beroemdheidsillusies genezen&rsquo; is.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Uit het plaatjesonderzoek blijkt dat Anne de daad bij het woord voegde. Achter het plaatje van het beeldhouwwerk van Michelangelo zit een plaatje van de Lane Sisters verborgen en op de Amerikaanse actrice Sally Eilers heeft met punaises een landkaartje van Frans-Duits grensgebied vastgeprikt gezeten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Ook een aantal kinderfoto&rsquo;s en tekeningen heeft plaats moeten maken voor volwassenere afbeeldingen. Zo plakte Anne Hermes op een meisje met een springtouw, Paracelsus op een meisje met een parasol en een zelfportret van Leonardo da Vinci op een meisje dat samen met haar poppen de was doet.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Anne zette haar interesse voor filmsterren niet helemaal aan de kant. In januari 1944 schrijft ze dat ze nog veel zondagen aan het uitzoeken en sorteren van haar grote filmsterrenverzameling besteedde, &lsquo;die een zeer respectabele omvang aangenomen heeft&rsquo;.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Wel had&nbsp;ze er steeds minder tijd voor. Zo schrijft ze in mei 1944: &lsquo;Al m&rsquo;n filmsterren liggen in vreselijke wanorde door elkaar en snakken naar een opruiming.&rsquo;&nbsp;Maar omdat ze &lsquo;in het werk stikt, wordt de chaos toch nog maar chaos gelaten.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Naast tijdschriftplaatjes en ansichtkaarten van filmsterren en kinderen hing&nbsp;ze ook cartoons, landschappen, dieren en leden van vorstenhuizen aan haar muur. Over de ansichtkaart van de Koninklijke familie, die ze eerst in haar fotoalbum plakte en later met een punaise aan haar muur prikte, schrijft ze dat Bep Voskuijl die speciaal voor haar had&nbsp;laten afdrukken.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<h1>Groeistreepjes en kaartje van Normandi&euml;</h1>

In de woon- slaapkamer van de familie Frank werd&nbsp;met potloodstreepjes op het behang de groei van Anne en Margot bijgehouden. Hieruit valt af te leiden dat Anne in twee jaar ruim dertien centimeter was gegroeid en Margot &eacute;&eacute;n. Anne schrijft op 13 juni 1943 een deel van het verjaardagsgedicht over dat Otto voor haar had&nbsp;geschreven. Hierin dichtte&nbsp;hij: &#39;Ja als men groeit 10 centimeter, Past niets meer, dat begrijpt eenieder.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Naast de groeistreepjes hangt een landkaartje van de Normandische kust. Op 6 juni 1944&nbsp;landden de geallieerden in Normandi&euml; in Frankrijk. Otto Frank knipte uit de voorpagina van De Telegraaf van 8 juni 1944 een landkaartje uit&nbsp;en hing&nbsp;het aan de muur. Met knopspelden hield hij de vorderingen van de geallieerden bij.

<h1>Behoud van de plaatjeswanden</h1>

Halverwege de jaren vijftig, toen het ernaar uitzag&nbsp;dat het Achterhuis niet van de sloop gered kon worden, besloot&nbsp;Otto Frank om de groeistreepjes, het kaartje van Normandi&euml; en de plaatjes op de linkerwand van Annes kamer te redden. Hij sneed&nbsp;ze met behang en al uit de muur. Uiteindelijk bleef&nbsp;het Achterhuis toch behouden. De uitgesneden stukken behang werden weer teruggeplaatst, maar de wanden waren in erg slechte staat. In de loop der jaren hebben souvenirjagers stukjes behang en plaatjes meegenomen. De van de muur afgevallen plaatjes werden met plakband weer teruggeplaatst en door een lekkage zijn de wanden nog eens extra beschadigd. Op foto&rsquo;s uit 1954 gemaakt door Maria Austria en op foto&rsquo;s uit de jaren tachtig zijn sommige verdwenen plaatjes nog te zien. Zoals de drie plaatjes in Peters kamer.

Aan de hand van historisch en materieel-technisch onderzoek&nbsp;werden begin 2000 alle plaatjeswanden gerestaureerd en geconserveerd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Besloten is toen om de plaatjes te behouden zoals ze in de loop der tijd geworden zijn, inclusief scheuren, ontbrekende stukjes, verkleuring en vochtplekken, die in de naoorlogse jaren zijn ontstaan.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="8nkxn" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Teresien da Silva, &#39;De geheimen van Annes kamer&#39;, in: Anne Frank Magazine 2001, p. 4-13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2snut" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>I include a post-card from Amsterdam and shall continue to do that collecting picture-cards I have already about 800.&#39;&nbsp;Geciteerd in: Sudan Goldmann Rubin, Searching for Anne Frank: Letters from Amsterdam to Iowa, New York, NY:&nbsp;Abrams, p. 10-11.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nmsrn" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="5847t" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 oktober 1942, 2e, in: Verzameld werk&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="arem8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pk1ae" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Het historisch en materieel-technisch onderzoek naar de plaatjes in het Achterhuis viel onder het project Conservering Kamer Anne Frank (2002-2009).Het historisch onderzoek werd in opdracht van de Anne Frank Stichting uitgevoerd door Rian Verhoeven en het technisch onderzoek door Nico Lingbeek, papierrestaurator. Het historisch onderzoek is nadien voortgezet door Karolien Stocking Korzen, Gertjan Broek en Liselot van Heesch. Ook waren er mensen, die zichzelf herkenden op foto&rsquo;s aan de muur tijdens hun bezoek aan het Achterhuis, zoals Marijke Otten, Marianne van der Heyden, Gr&auml;fin von Nayhauss-Cormons en Marianne Moussault.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7vqiz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 5 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="boyg4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank,&nbsp;Overige verhaaltjes, &quot;Filmster-illusie&quot;,&nbsp;in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bzfw1" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Dit landkaartje is inmiddels verdwenen. Op door Maria Austria gemaakte foto&rsquo;s is te zien dat het over het plaatje van Sally Eilers zat vastgeprikt met punaises. Wanneer het plaatje verdwenen is, is onbekend, maar in ieder geval na april 1968. </cite></li>
	<li data-footnote-id="8hqjg" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De afbeeldingen van Hermes, Paracelsus en Leonardo da Vinci komen alle drie uit hetzelfde tijdschrift: De Prins der ge&iuml;llustreerde bladen, 11 maart 1944, no. 6.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vzwuu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 28 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tvkow" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 11 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kqelp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 december 1943, in: Verzameld werk. Aan een bijschrift in het fotoboek dat Anne heeft samengesteld, valt af te leiden dat de ansichtkaart van de Koninklijke familie daar in geplakt heeft gezeten voordat ze hem aan de muur hing.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dycqd" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, zondag 13 juni 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Even before going into hiding, Anne began collecting film star pictures and postcards.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> To her American pen pal, Juanita Wagner, Anne wrote on&nbsp;29 April&nbsp;1939 that her collection of &#39;picture-cards&#39; numbered around eight hundred.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> This collection went with her from Merwedeplein to the Secret Annex. In her diary, Anne writes about it:

<blockquote>Our bedroom, with its blank walls, was very bare. Thanks to Father &mdash; who brought my entire postcard and movie-star collection here beforehand &mdash; and to a brush and a pot of glue, I was able to plaster the walls with pictures. It looks much more cheerful. (...).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Anne spent a lot of time on her collection. She expanded it with new pictures taken from magazines, which she got from helpers. Such as Libelle, Panorama and Cinema &amp; Theatre. She removed pictures from the wall, or hung them on top of each other with &#39;brush and a pot of glue&#39; or with &#39;photo corners&#39; to make them easier to change.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> She also gave away a few movie star pictures to Peter, which he hung in his own room. Anne would have liked to have given him more, but he kindly declined this offer: &#39;I&#39;d rather keep the one I&#39;ve got. I look at it every day, and the people in it have become my friends.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Research on the walls in the Secret Annex yielded a total of seventy-seven picture descriptions.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Forty pictures came from various magazines, of which twenty-nine were from Libelle. Many film stars came from&nbsp;Libelle in the years&nbsp;1939-1940. From Libelle&nbsp;in 1941 she cut out mainly children&#39;s pictures, drawings and two art history images. American film stars were in fewer and fewer of these pictures as the occupation progressed.

All the different pictures show&nbsp;Anne&#39;s interests. While in hiding, she became more interested in history and mythology. With Margot, she studied hard &#39;to keep from being ignorant&#39;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The story Film Star Illusion, in which Anne describes a meeting with the Lane Sisters that ends with the words that she is &#39;cured of all celebrity illusions for good &#39;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> The picture research shows that Anne put her money where her mouth is. A&nbsp;picture of the Lane Sisters was hidden behind the picture of Michelangelo&#39;s sculpture, and a map of the French-German borderland was mounted with drawing pins on top of the photo of American actress Sally Eilers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

A number of children&#39;s pictures and drawings were also replaced with more adult images. For example, Anne pinned Hermes on top of a picture of a girl with a skipping rope, Paracelsus on a girl with a parasol and a self-portrait of Leonardo da Vinci on a girl doing laundry with her dolls.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Anne did not entirely put aside her interest in film stars. In January 1944, she wrote that she still spent many Sundays sorting out and sorting through her large film star collection, &#39;which has grown to a very respectable size&#39;.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> She did, however, have less and less time for it. In May 1944, for instance, she wrote: &#39;my movie stars are in a terrible disarray and are dying to be straightened out&#39;, but as she is &#39;up to her ears in work, they&#39;ll have to put up with the chaos a while longer&#39;.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Besides magazine pictures and postcards of film stars and children, she also pinned cartoons, landscapes, animals and members of royal families to her wall. About the postcard of the royal family, which she first stuck in her photo album and later pinned to her wall with a drawing pin, she writes that Bep Voskuijl had had it printed especially for her.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<h1>Growth lines and map of Normandy</h1>

In the living room bedroom of the Frank family, pencil marks on the wallpaper had been used to keep track of Anne and Margot&#39;s growth. From this it can be deduced that in two years Anne had grown over thirteen centimetres and Margot one centimetre. On 13 June 1943, Anne copied part of the birthday poem Otto had written for her. In it he poems: &#39;Yes if one grows 10 centimetres,&nbsp;nothing fits any more, everyone understands that.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

A map of the Normandy coast hung&nbsp;next to the growth lines. On 6 June 1944, the Allies landed at Normandy in France. Otto Frank cut&nbsp;a map from the front page of De Telegraaf&nbsp;of 8 June 1944, and mounted it on the wall. He kept&nbsp;track of the Allies&#39; progress using map pins.

<h1>Preservation of the&nbsp;walls decorated with pictures</h1>

In the mid-1950s, when it looked like it would not be possible to save the Secret Annex&nbsp;from demolition, Otto Frank decided to save the growth marks, the map of Normandy and the pictures on the left wall of Anne&#39;s room. He cut them from the wall with wallpaper and all. In the end, the Secret Annex&nbsp;was preserved after all. The cut-out pieces of wallpaper were put back in place, but the rest of the walls were in very poor condition. Over the years, souvenir hunters had taken pieces of wallpaper and pictures. The pictures that had fallen&nbsp;off the wall had been&nbsp;put back in place with adhesive tape, and a leak&nbsp;further damaged the walls. Photographs taken in 1954 by Maria Austria and those from the 1980s show some of the missing pictures. Like the three pictures in Peter&#39;s room.

Based on historical and material-technical research, all the&nbsp;walls with pictures were restored and conserved in early 2000.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a> It was then decided to make the pictures look not only as Anne had hung them, but also as they had become over time, including cracks, missing pieces, discolouration and moisture spots, which had developed in the post-war years.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0fmu4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Teresien da Silva, &#39;The secrets of Anne&#39;s room&#39;, in: Anne Frank Magazine 2001, p. 4-13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lcdgr" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>I include a post-card from Amsterdam and shall continue to do that collecting picture-cards I have already about 800.&#39;&nbsp;Geciteerd in: Sudan Goldmann Rubin, Searching for Anne Frank: Letters from Amsterdam to Iowa, New York, NY:&nbsp;Abrams, p. 10-11.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nmsrn" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank, DIart Version B, 11 July 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5847t" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 October 1942, 2nd, in: The Collected Works.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="arem8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pk1ae" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Het historisch en materieel-technisch onderzoek naar de plaatjes in het Achterhuis viel onder het project Conservering Kamer Anne Frank (2002-2009).Het historisch onderzoek werd in opdracht van de Anne Frank Stichting uitgevoerd door Rian Verhoeven en het technisch onderzoek door Nico Lingbeek, papierrestaurator. Het historisch onderzoek is nadien voortgezet door Karolien Stocking Korzen, Gertjan Broek en Liselot van Heesch. Ook waren er mensen, die zichzelf herkenden op foto&rsquo;s aan de muur tijdens hun bezoek aan het Achterhuis, zoals Marijke Otten, Marianne van der Heyden, Gr&auml;fin von Nayhauss-Cormons en Marianne Moussault.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7vqiz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 5 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="boyg4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Delusions of Stardom&quot;,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bzfw1" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Dit landkaartje is inmiddels verdwenen. Op door Maria Austria gemaakte foto&rsquo;s is te zien dat het over het plaatje van Sally Eilers zat vastgeprikt met punaises. Wanneer het plaatje verdwenen is, is onbekend, maar in ieder geval na april 1968. </cite></li>
	<li data-footnote-id="8hqjg" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De afbeeldingen van Hermes, Paracelsus en Leonardo da Vinci komen alle drie uit hetzelfde tijdschrift: De Prins der ge&iuml;llustreerde bladen, 11 maart 1944, no 6.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vzwuu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 28 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tvkow" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 11 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kqelp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 December 1943, in: The Collected Works. It can be deduced from a caption in the photo album compiled by Anne that the postcard of the royal family was in her album before she put it up on the wall.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dycqd" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, Sunday 13 June 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

De plaatjeswanden in Annes kamer

Zoals vele andere meisjes vrolijkte ook Anne Frank haar kamer op met plaatjes. Direct nadat de familie Frank haar intrek nam in het Achterhuis, plakte Anne allerlei plaatjes en prentbriefkaarten op de muren van haar kamer.

Like many other girls, Anne Frank brightened up her room with pictures. Immediately after the Frank family moved into the Secret Annex, Anne pasted all kinds of pictures and postcards on the walls of her room.

De schrijfster Anne Frank

Behalve de dagboeken behoren ook het Verhaaltjesboek en het Mooie-zinnenboek tot de nalatenschap van Anne Frank.

Apart from the diaries, Anne Frank's legacy also includes the Book of Tales and the Favourite Quotes Notebook.

Het voedselthema is nauw verwant aan de onderwerpen Distributie en Bevoorrading in het algemeen. Wat er gegeten werd, en hoeveel, hing&nbsp;daar tenslotte mede van af. Gebrek werd&nbsp;er in eerste instantie in het Achterhuis niet geleden. Via reguliere en clandestiene distributiekanalen was er voldoende voedsel voorhanden.

Met ingang van 8 augustus 1943 kwam&nbsp;er in een groot aantal plaatsen, waaronder Amsterdam, een &lsquo;klantenbinding&rsquo;&nbsp; voor groente en fruit tot stand. Dit wil zeggen dat ieder huishouden zich per periode van vier weken aan een vaste groentehandelaar diende&nbsp;te verbinden. Deze verstrekte een &lsquo;gezinskaart&rsquo; op naam en moest zorgen voor inname van bonnen en een redelijke verdeling van zijn aanbod, afhankelijk van het aantal gezinsleden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hoe de helpers deze complicatie in de praktijk oplosten is niet bekend.

Groente en aardappelen komen van groenteboer Van Hoeve op de Leliegracht; voor brood was een regeling getroffen met bakker Siemons.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Vlees kwam&nbsp;van een bij Hermann van Pels bekende slager in de omgeving, waarschijnlijk - op grond van het hieronder genoemd menukaartje met &ldquo;Roastbeaf SCHOLTE&rdquo; - het filiaal van Piet Scholte op de Elandsgracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Met het verstrijken van&nbsp;de tijd ontstonden moeilijkheden, die verschillende oorzaken hadden. Victor Kugler schreef&nbsp;jaren later in zijn herinneringen dat gaandeweg de problemen groeiden; vooral levensmiddelen werden schaars.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Versobering van de maaltijden en rantsoenen gaven herhaaldelijk aanleiding tot ruzies. Aan de hand van Annes notities en verschillende externe bronnen zijn diverse aspecten van het vraagstuk goed te beschrijven en ook te verklaren.

<h1>Het eetpatroon en de verschuivingen daarin</h1>

Bij aanvang van de onderduikperiode was&nbsp;er een flinke voorraad levensmiddelen aangelegd, waaronder honderdvijftig conservenblikken met groente. Door de zakelijke contacten waren&nbsp;melkpoeder, tarwezetmeel en suiker steeds in ruime hoeveelheden voorhanden, waarmee volgens Kugler voedzame pudding kon worden gemaakt.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

In de nazomer en de herfst van 1942 schrijft Anne dat zijzelf en Hermann van Pels flink aten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Tegelijkertijd daalde&nbsp;het vetrantsoen in de tweede helft van 1942 gestaag.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Op 7 oktober van dat jaar is te lezen welke spanningen het wel of niet op brood smeren van boter in het Achterhuis tot gevolg had.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;In die periode kwam&nbsp;het offici&euml;le boter/vetrantsoen neer op 62&frac12; gram per persoon per week.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Anne meldt in november de levering van 135 kilo peulvruchten.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;In maart 1943 schrijft ze dat haar moeder bewerkstelligde&nbsp;dat de kinderen extra boter kregen.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Het was echter de distributie die bepaalde&nbsp;dat de jeugd tussen 4 en 21 jaar een hoger vetrantsoen kregen.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Op dezelfde dag schrijft ze dat ze genoeg kreeg&nbsp;van de witte en bruine bonen, en dat de &#39;avond-broodverstrekking&#39; was ingetrokken.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-2" rel="footnote">[11]</a> De overvloed aan bonen is te verklaren uit de eerder genoemde 135 kilo. Waarom de broodconsumptie, gezien de soepele regeling met Siemons, werd&nbsp;verminderd is onduidelijk.

Het werd&nbsp;vooral in de eerste maanden van 1944 zichtbaar dat externe factoren veel bepaalden. De arrestatie van bonnenleveranciers Brouwer en Daatzelaar in maart bracht&nbsp;de aanvoer van onder meer aardappelen en boter in gevaar.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Gebakken aardappelen als ontbijt werden dan ook vervangen door pap.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Het bleek&nbsp;mogelijk extra volle melk te kopen, wat op aandringen van mevrouw Van Pels ook gebeurde. Volle melk was officieel voorbehouden aan kinderen onder de veertien, dus die aanschaf was clandestien. De zwarte melkprijzen bedroegen begin 1944 zo&rsquo;n 40 &agrave; 50 cent per liter in Amsterdam-Noord en tot 1,30 &agrave; 1,50 gulden per liter in Zuid.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> De onderduikers konden dus voor extra melk betrekkelijk hoge kosten maken. Dit duidt erop dat tekorten in het Achterhuis meer waren te wijten aan schaarste en verdelingsproblemen dan aan geldgebrek.

Anne beklaagt zich op 8 mei 1944&nbsp;over het feit dat ze steeds &#39;sla, stoofsla, spinazie, spinazie en nog eens spinazie&#39;&nbsp;aten. In deze periode leidde&nbsp;gebrek aan meststoffen tot teeltbeperkingen. Vooral de zogenaamde &#39;massaproducten&#39; waren toen ruim verkrijgbaar, een categorie waartoe ook de gewraakte bladgroenten behoorden.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

De problemen groeiden wel na de arrestatie van groenteboer Van Hoeve eind mei 1944. Het toenemende tekort aan aardappelen en groente leidde&nbsp;tot het geleidelijk afschaffen van het ontbijt.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Compensatie door het vervroegen van de lunch kon niet verhullen dat de schaarste toenam.

<h1>Extra&rsquo;s</h1>

Er was ruimte om af en toe iets extra&rsquo;s te doen. In de eerste dagen kregen de Franks, toen nog alleen in het Achterhuis, van de helpers rabarber, aardbeien en kersen.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Ter gelegenheid van de huwelijksdag van Jan en Miep was&nbsp;er op 18 juli 1942, vlak na de aankomst van de familie Van Pels, een diner in het Achterhuis. Hiervan is een getypt menukaartje bewaard gebleven, en op tafel kwamen bouillon, roast beef, diverse salades en per persoon &eacute;&eacute;n &lsquo;pomme de terre&rsquo;. Verder jus, &lsquo;zeer miniem te gebruiken&rsquo; vanwege het boterrantsoen, riz &agrave; la Trautmannsdorf (&lsquo;surrogaat&rsquo;) en koffie met suiker en room.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Bouillon- en juspoeders behoorden tot het kernassortiment van Gies &amp; Co. Gezien de heersende schaarste en daardoor erg hoge prijzen zal de koffie ook wel &lsquo;surrogaat&rsquo; zijn geweest. Toen Jan en Miep in oktober kwamen logeren, stonden er volgens Anne soep, gehaktballetjes, aardappels, worteltjes en koffie met kruidkoek en Maria&rsquo;s op tafel.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>

Door het verhaaltje&nbsp;Worstdag en uit de B-versie is de door Anne in december &lsquo;42 gesitueerde episode bekend waarin Van Pels een grote hoeveelheid vlees had&nbsp;kunnen bemachtigen en daar worst van maakte.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Via de voedseldistributie profiteerden de onderduikers soms van incidentele meevallers, zoals bij de verstrekking van extra snoep, olie en stroop met Kerstmis.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;Daar staat tegenover dat ze het ook merkten toen er, als sanctie voor de stakingen van 1943 een boterbon werd&nbsp;ingehouden. Uit dezelfde notitie komt de opsomming van levensmiddelen die Pfeffer bij zijn verjaardag in&nbsp;1943 kennelijk van Charlotte Kaletta toegestuurd kreeg: eieren, boter, koekjes, limonade, brood, cognac, sinaasappelen, kruidkoek en chocolade.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

Eind &rsquo;43 wisten de helpers aan &lsquo;vooroorlogse&rsquo; boterkoekjes voor de onderduikers te komen, en bij Ediths verjaardag enkele weken later aan een dito mokkataart.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>&nbsp;Bij Otto Franks 55e verjaardag was er bier en via Siemons&nbsp; waren&nbsp;er zelfs vijftig &lsquo;vooroorlogse&rsquo; petit fours.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> In het geval van de koek en taart betekende&nbsp;dit dat de betreffende bakkers via de helpers vooraf van benodigde ingredi&euml;nten als boter, suiker en eieren moeten zijn voorzien. Omdat bakkers hiermee karig werden bevoorraad, was dit destijds een gebruikelijke methode om aan behoorlijk - &lsquo;vooroorlogs&rsquo; - gebak te komen.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

In juli &rsquo;44 leverde mevrouw Van Hoeve &ndash; haar man zat toen gevangen vanwege het verbergen van het Joodse echtpaar Weisz&nbsp;&ndash; negen kilo doperwten. Hiervan werden ook de peulen gegeten. Op dezelfde dag noteert Anne de aanvoer van een grote partij aardbeien, door Broks rechtstreeks van de Beverwijkse veiling gehaald.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Gezien de hoeveelheden moet ook hier sprake zijn geweest van niet-reguliere transacties. Op clandestiene handel in aardbeien werd&nbsp;ook in Amsterdam rond deze tijd scherp toegezien.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

Ten slotte was er nog Peters kat Mouschi. Na veel overleg en onduidelijkheid besloot&nbsp;de overheid dat alleen voor economisch nuttige katten, zoals pakhuiskatten, voedsel beschikbaar kon zijn.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a> Dat betekende&nbsp;dat Mouschi&rsquo;s voer, in tegenstelling tot dat van pakhuiskat Moffie, langs andere kanalen moest komen, of dat hij at wat de onderduikers aten.

Uit dit overzicht blijkt dat externe factoren een grotere rol spelen bij de verschraling van de voedselpositie in het Achterhuis dan interne. De afname van variatie en hoeveelheden hield&nbsp;gelijke tred met het wegvallen van leveranciers van bonnen en levensmiddelen. Financi&euml;le zorgen hebben zich ongetwijfeld doen gelden, maar herhaaldelijk blijkt toch dat incidentele mogelijkheden om extra&rsquo;s aan te schaffen lang zijn blijven bestaan. Geldgebrek lijkt daarom geen doorslaggevende factor te zijn geweest in de achteruitgang van de voedselpositie.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="bfc4v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&ldquo;Klantenbinding voor groente en fruit&rdquo;, De Tijd, 24 juli 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zuvn7" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 5 november 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nhrst" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Gies_I_032: Menukaartje.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eigvn" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_048:&nbsp;Getypte herinneringen Victor Kugler.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33qes" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel; Victor Kugler aan Ernst Schnabel, 17 september 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj8k3" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september en 6 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rnja0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Rantsoeneering van levensmiddelen in de bezettingsjaren, [S.l.] : Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, Afdeeling Voorlichting, [ca. 1945], p. 4-5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t9erf" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 7 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vmsnc" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>&ldquo;Boter op bon 51&rdquo;, Het Vaderland, 6 oktober 1942, ochtendeditie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtuop" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 5 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6mvl2" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-11-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 maart 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wmn6e" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&ldquo;Distributie&rdquo;, De Tijd, 10 maart 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fgk2m" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wsny7" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qhwm1" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>&ldquo;Rond de rundveeprijzen&rdquo;, Provinciale Noordhollandsche Courant, 25 januari 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tm99x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>&ldquo;Groente wordt verdeeld in massaproduct en keuze-artikel&rdquo;, Gooi- en Eemlander, 29 april 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="be9ki" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 25 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9hyih" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eht5s" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qowi6" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Worstdag&rdquo;, 10 december 1942; Dagboek B, 10 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="418fw" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rgvir" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 1 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hvefd" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 27 december 1943 en 19 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tbdtz" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 9 en 13 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9k62b" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>&ldquo;Gebak en koek met &lsquo;bijlevering&rsquo;&rdquo;, Het Nieuws van den Dag, 4 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hdme4" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gaose" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>&ldquo;C.C.D. waakte over de aardbeien&rdquo;, Nieuws van den Dag, 6 juli 1944; &ldquo;Ruim 2000 pond aardbeien achterhaald&rdquo;, Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 3 juli 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cga6x" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Paul Arnoldussen, &#39;Poes in verdrukking en verzet 1940 &ndash; 1945&#39;, in: Poezenkrant, (2013) nr. 57, p. 27-30.</cite></li>
</ol>
</section>

The theme of food is closely related to the topics of Rationing and Supply in general. After all, what was eaten, and how much, partly depended on these aspects. Food was not initially lacking in the Secret Annex. Sufficient food was available through regular and clandestine distribution channels.

From 8 August 1943, a &#39;customer loyalty&#39; scheme for fruit and vegetables came into effect in many places, including Amsterdam. This meant that every household had to commit to a regular greengrocer for each four-week period. The latter issued a &#39;family card&#39; by name and had to ensure collection of vouchers and reasonable distribution of his supply, depending on the number of family members.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> How the helpers solved this complication in practice is not known.

Vegetables and potatoes came from greengrocer Van Hoeve on Leliegracht; for bread, an arrangement was made with baker Siemons.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Meat came from a butcher in the area known to Hermann van Pels, probably - based on the menu mentioned below with &#39;Roastbeaf SCHOLTE&#39;&nbsp;- Piet Scholte&#39;s branch on Elandsgracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> As time passed, difficulties arose, which had several causes. Victor Kugler wrote years later in his recollections that gradually the problems grew; food in particular became scarce.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Austerity of meals and rations repeatedly gave rise to quarrels. Using Anne&#39;s notes and various external sources, various aspects of the issue can be well described and also explained.

<h1>Diet and its shifts</h1>

At the start of the hiding period, a substantial stock of food had been established, including one hundred and fifty tins of canned vegetables. Through business contacts, powdered milk, wheat starch and sugar were always available in ample quantities, with which, according to Kugler, nutritious puddings could be made.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

In the late summer and autumn of 1942, Anne writes that she and Hermann van Pels ate heavily.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> At the same time, fat rations steadily decreased in the second half of 1942.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> On 7 October that year, we can read about the tensions caused by whether or not butter was spread on bread in the Secret Annex.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> At the time, the official butter/fat ration amounted to 62&frac12; grams per person per week.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Anne reports the delivery of 135 kilos of pulses in November.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> In March 1943, she writes that her mother arranged for the children to receive extra butter.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> However, it was the rationing system that determined that the youth between the ages of 4 and 21 received a higher fat ration.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> On the same day, she writes that she got tired of white and brown beans, and that the &#39;evening bread ration&#39; had been withdrawn.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-2" rel="footnote">[11]</a> The abundance of beans can be explained by the aforementioned 135 kilos. Given the lenient arrangement with Siemons, why bread consumption was reduced is unclear.

It became especially apparent in the first months of 1944 that external factors had a major influence. The arrest of voucher suppliers Brouwer and Daatzelaar in March jeopardised the supply of potatoes and butter, among other things.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Fried potatoes for breakfast were therefore replaced by porridge.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> It proved possible to buy extra whole milk, which was done at Mrs Van Pels&#39; insistence. Whole milk was officially reserved for children under 14, so that purchase was clandestine. Black market milk prices in early 1944 were around 40 to 50 cents per litre in Amsterdam-Noord&nbsp;and up to 1.30 to 1.50 guilders per litre in Zuid.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> So it&#39;s likely the people in hiding incurred relatively high costs for extra milk. This suggests that shortages in the Secret Annex were due more to scarcity and distribution problems than to lack of money.

Anne complained on 8 May 1944 that they were constantly eating &#39;lettuce, stewing lettuce, spinach, spinach and more spinach &#39;. During this period, a shortage of fertilisers led to crop restrictions. Especially the so-called &#39;mass products&#39; were widely available then, a category that included the controversial&nbsp;leafy vegetables.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Problems did grow after the arrest of greengrocer Van Hoeve in late May 1944. The growing shortage of potatoes and vegetables led to the gradual abolition of breakfast.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Compensating by bringing lunch forward could not conceal the fact that&nbsp;scarcity had increased.

<h1>Extras</h1>

There was room to do something extra now and then. In the early days, the Franks, at that time alone in the Secret Annex, received rhubarb, strawberries and cherries from the helpers.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> To mark Jan and Miep&#39;s wedding anniversary, there was a dinner in the Secret Annex on 18 July 1942, just after the Van Pels family arrived. A typed menu of this has been preserved, and on the table were broth, roast beef, various salads and one &#39;pomme de terre&#39; per person. Also gravy, &#39;to be used very minimally&#39; because of the butter ration, riz &agrave; la Trautmannsdorf (&#39;surrogate&#39;) and coffee with sugar and cream.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Bouillon and gravy powders were part of Gies &amp; Co&#39;s core range. Given the prevailing scarcity and therefore very high prices, the coffee must also have been &#39;surrogate&#39;. When Jan and Miep came to stay in October, soup, meatballs, potatoes, carrots and coffee with gingerbread and Maria biscuits&nbsp;were served, according to Anne.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>

Through the story Sausage Day and from the B-version, the episode situated by Anne in December 1942&nbsp;is known in which Van Pels had managed to get hold of a large quantity of meat and made sausage from it.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Through food distribution, the people in hiding sometimes benefited from occasional windfalls, as in the provision of extra sweets, oil and syrup at Christmas.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;On the other hand, they also noticed&nbsp;when a butter coupon was withheld as a sanction for the 1943 strikes. From the same note comes the list of foodstuffs apparently sent to Pfeffer by Charlotte Kaletta on his birthday in 1943: eggs, butter, biscuits, lemonade, bread, brandy, oranges, gingerbread and chocolate.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

In late 1943, the helpers managed to get &#39;pre-war&#39; butter biscuits for the people in the Secret Annex, and on Edith&#39;s birthday a few weeks later, a &#39;pre-war&#39; mocha cake.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> On Otto Frank&#39;s 55th birthday there was beer, and through Siemons there were even fifty &#39;pre-war&#39; petit fours.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> In the case of the cake and pie, this meant that the relevant bakers must have been provided with necessary ingredients such as butter, sugar and eggs in advance via the helpers. As bakers were sparsely supplied with these, this was a common method of obtaining decent - &#39;pre-war&#39; - pastries at the time.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

In July 1944, Mrs Van Hoeve - her husband was&nbsp;imprisoned at that time for hiding the Jewish couple Weisz&nbsp;- delivered nine kilos of peas. The pods of these were also eaten. On the same day, Anne notes the delivery of a large batch of strawberries, taken by Broks directly from the Beverwijk auction.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Given the quantities, these&nbsp;must also have been non-regular transactions. Clandestine trade in strawberries was also closely monitored in Amsterdam around this time.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

Finally, there was Peter&#39;s cat Mouschi. After much deliberation and ambiguity, the government decided that food could only be available for economically useful cats, such as warehouse cats.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a> This meant that Mouschi&#39;s food, unlike that of warehouse cat Moffie, had to come through other channels, or he ate what the people in hiding ate.

This overview shows that external factors played a greater role in the impoverishment of the food position in the Secret Annex than internal ones. The decline in variety and quantities kept pace with the disappearance of suppliers of coupons and foodstuffs. Financial concerns undoubtedly made themselves felt, yet repeatedly it appears that occasional opportunities to purchase extras remained for a long time. Lack of money therefore does not seem to have been a decisive factor in the decline of the food position.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="bfc4v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&ldquo;Klantenbinding voor groente en fruit&rdquo;, De Tijd, 24 juli 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zuvn7" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 5 November 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nhrst" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Gies_I_032: Menukaartje.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eigvn" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_048:&nbsp;Getypte herinneringen Victor Kugler.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33qes" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel; Victor Kugler aan Ernst Schnabel, 17 september 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj8k3" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September and 6 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rnja0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Rantsoeneering van levensmiddelen in de bezettingsjaren, [S.l.] : Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, Afdeeling Voorlichting, [ca. 1945], p. 4-5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t9erf" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 7 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vmsnc" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>&ldquo;Boter op bon 51&rdquo;, Het Vaderland, 6 oktober 1942, ochtendeditie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtuop" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 5 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6mvl2" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-11-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 March 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wmn6e" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&ldquo;Distributie&rdquo;, De Tijd, 10 maart 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fgk2m" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wsny7" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qhwm1" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>&ldquo;Rond de rundveeprijzen&rdquo;, Provinciale Noordhollandsche Courant, 25 januari 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tm99x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>&ldquo;Groente wordt verdeeld in massaproduct en keuze-artikel&rdquo;, Gooi- en Eemlander, 29 april 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="be9ki" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 25 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9hyih" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eht5s" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qowi6" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Sausage Day&rdquo;, 10 December 1942; Diary Version B, 10 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="418fw" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rgvir" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 1 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hvefd" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 27 December 1943 and 19 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tbdtz" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 and 13 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9k62b" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>&ldquo;Gebak en koek met &lsquo;bijlevering&rsquo;&rdquo;, Het Nieuws van den Dag, 4 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hdme4" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gaose" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>&ldquo;C.C.D. waakte over de aardbeien&rdquo;, Nieuws van den Dag, 6 juli 1944; &ldquo;Ruim 2000 pond aardbeien achterhaald&rdquo;, Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 3 juli 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cga6x" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Paul Arnoldussen, &#39;Poes in verdrukking en verzet 1940 &ndash; 1945&#39;, in: Poezenkrant, (2013) nr. 57, p. 27-30.</cite></li>
</ol>
</section>

De voedselvoorziening van het Achterhuis

De dagboeken van Anne Frank geven veel informatie over wat er in het Achterhuis zoal op tafel kwam. Wat er op tafel stond was sterk afhankelijk van het aanbod en de mogelijkheden om distributiebeperkingen en andere problemen te omzeilen.

Anne Frank's diaries provide a lot of information about what was eaten in the Secret Annex. What was available depended heavily on supply and opportunities to get around rationing restrictions and other problems.

Voor dit onderwerp zijn de dagboeken&nbsp;van Anne Frank&nbsp;vrijwel de enige bron. Daardoor ligt de focus uiteraard op de wijze waarop Anne dit zelf heeft ervaren. Hierbij is de kanttekening nodig dat de B-versie de werkelijkheid soms weergeeft zoals Anne die in retrospectief interpreteerde&nbsp;of zelfs construeerde. Zo kan ze dus latere godsdienstige inzichten in feite &lsquo;terug in de tijd&rsquo; hebben geplaatst.

<h1>Anne en haar familie</h1>

Unaniem vroom was het gezin Frank niet. Hanneli vertelde&nbsp;jaren later hoe Margot en Edith regelmatig naar de synagoge gingen, terwijl Otto en Anne thuisbleven.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto Frank vertelde&nbsp;in een interview uit 1977 dat zijn gezin geen varkensvlees at als de gelovige grootmoeder op bezoek kwam. Edith bad&nbsp;volgens haar man in het Achterhuis wel iedere vrijdag.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Aan de lauwe houding van Otto en Anne ten opzichte van de religie veranderde&nbsp;tijdens de onderduik aanvankelijk niet zoveel.

Anne blikte in maart 1944 echter terug op de voorafgaande jaren. Ze leerde, zo schrijft ze, in de tweede helft van 1943 God kennen. Deze verandering is zichtbaar in haar dagboeknotities. In haar eerste dagboek&nbsp;komt God niet of nauwelijks ter sprake. Anne las&nbsp;voor de vorm wat in het gebedenboek&nbsp;van haar moeder.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In het tweede dagboek komt God daarentegen regelmatig voor. Voor Anne was God een bron waar ze moed uit putte, zo schrijft ze op 12 maart 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Ze vertrouwde&nbsp;op Hem en schrijft meermalen dat ze God zelfs meer zou willen vertrouwen dan ze deed.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Ze hoopte op een wonder van God inzake het lot van Hanneli en ook wat betreft de gezondheidstoestand van meneer Voskuijl.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In december &rsquo;43 leidde&nbsp;de nadering van Kerstmis tot een zekere beschouwelijkheid bij Anne, die hier nog geen heel sterke godsdienstige trekken had.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Enkele dagen later vroeg&nbsp;ze God wel haar en Hanneli bij te staan, en klaagde&nbsp;dat ze niet in staat was hem voldoende te vertrouwen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Anne ontwikkelde&nbsp;een vorm van spiritualiteit met een wat Spinoziaans karakter. In maart &rsquo;44 schrijft ze dat in de loop van 1943, na een periode van &ldquo;nameloos verdriet&rdquo;, God leerde&nbsp;kennen.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Hemel, natuur en God betekenden in haar beleving geluk en innerlijke rijkdom, ondanks alle narigheid.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Ook plaatste ze haar begin &lsquo;42 overleden oma naast haar God, als ze schrijft dat deze twee haar overeind houden.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In de zomer van &rsquo;44 noemt Anne als belangrijke functie van religie de &#39;hooghouding van eigen eer en geweten.&#39;&nbsp;Zichzelf beschouwde&nbsp;ze als &#39;niet orthodox.&#39;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Naar aanleiding van het per ongeluk in de kachel verdwijnen van haar pen schrijft Anne: &#39;m&#39;n vulpen is gecremeerd, net wat ik later zo graag wil!&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Volgens Annes B-versie wilde haar vader dat ze iets over het Nieuwe Testament leerde, en vroeg&nbsp;hij daarom Johannes Kleiman om voor een kinderbijbel te zorgen. Margot zou kritiek op haar vader hebben gehad, omdat hij Anne voor Chanoeka een christelijke bijbel wilde geven.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>De familie Van Pels</h1>

Bij de familie Van Pels is van enige affiniteit met het geloof niets gebleken. Voor de broers, zussen en ouders van beide echtelieden geldt hetzelfde. Uiteraard wil dit niet zeggen dat in deze families geen religieuze gevoelens leefden, maar wel dat er geen bronnen bekend zijn waar dit uit blijkt. Wel komt het gezin voor in de administratie van de Synagogengemeinde in Osnabr&uuml;ck, de stad waar zij voor de komst naar Nederland woonden.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Peter sprak&nbsp;met Anne af en toe over spirituele zaken. In de laatste weken voor de arrestatie schrijft Anne echter dat hij geen godsdienst heeft, en hoe hij vloekte en spotte met Jezus.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-2" rel="footnote">[12]</a> Begin &rsquo;44 meende&nbsp;Peter dat hij na de oorlog beter &#39;Christ&#39;&nbsp;kon worden, maar dan vooral uit praktische overwegingen.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Pfeffer</h1>

Uit Annes beschrijvingen komt Fritz Pfeffer naar voren als een godsdienstig man. In een van haar verhaaltjes beschrijft ze hoe ze op zondagochtend getuige moest zijn van het bidden van Pfeffer.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Volgens Otto Frank zei&nbsp;Pfeffer elke vrijdag zijn gebeden,<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> een dag die voor een gelovige jood ook meer voor de hand ligt dan een zondag. Verder was Pfeffer van zijn eerste vrouw gescheiden,<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> en ging&nbsp;hij een nieuwe relatie aan met de Rooms-Katholieke Charlotte Kaletta. Deze omstandigheden wijzen niet op een erg strikte naleving van joodse religieuze voorschriften.

<h1>Het Achterhuis</h1>

Tijdens de onderduik was geen sprake van enige expliciete handhaving van spijswetten. Integendeel: in de zomer van 1942 kwam&nbsp;er paling op tafel.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>&nbsp;Enkele weken later was het Jom Kipoer, de&nbsp;belangrijkste&nbsp;feestdag in de joodse ritus. Anne noemt&nbsp;deze dag terloops, en benadrukt&nbsp;hoe rustig en stil deze verliep.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>

In december &rsquo;43 liepen Sinterklaas, Kerstmis en Chanoeka wat door elkaar heen, en lijken vooral gelegenheid te hebben gegeven extra kruidkoek te bakken.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>&nbsp;Verder maakt Anne nog enkele keren melding van religieuze feestdagen. Deze bewerkstelligden binnen het Achterhuis een zekere saamhorigheid.

<h1>De helpers</h1>

Victor Kugler en Miep Gies kwamen beide uit het oude Oostenrijk, een overwegend katholiek gebied. Er zijn geen tekenen die wijzen op een nadrukkelijk geloofsleven. Toen&nbsp;Kugler na het overlijden van zijn eerste vrouw hertrouwde, was dat volgens alle regelen van de katholieke kunst.&nbsp;Kleimans familie kwam&nbsp;uit een gereformeerde streek, maar zijn vader was &ndash; zoals zijn dochter het uitdrukte &ndash; &#39;van het geloof afgegaan.&#39;<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> Jan Gies was volgens Miep nooit religieus geweest, en dat ook later niet geworden. De vader van Bep Voskuijl was van gereformeerde huize, haar moeder was Nederlands-Hervormd. De kinderen gingen naar christelijke scholen. In Annes dagboeken komt dat verder niet tot uitdrukking.

Anne richtte haar religieuze bespiegelingen voornamelijk op zichzelf, en een enkele keer op haar lotgenoten. Van de anderen komen geen levensbeschouwelijke kwesties aan de orde.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wttfa" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar in: Het Klokhuis: Anne Frank (uitgezonden door de NOS op 30 en 31 oktober 2005).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hdkjg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie p. 105, 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="r9vta" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 oktober 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ojqge" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5cn9y" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 29 december 1943 (1e), &nbsp;30 januari 1944, 31 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4l7le" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 29 december 1943 en 25 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u8xgu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 24 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwbk4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 29 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="whr7u" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 7 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05ndb" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 23 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1n4j2" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 maart 1944,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xf52f" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-12-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 6 juli 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n6331" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Ode aan mijn&nbsp; vulpen, Dagboek B, 11 november 1943, in: Verzameld werk/</cite></li>
	<li data-footnote-id="8n82f" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 november 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s05tg" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_vPels_I_003: Kartotheekkaarten Synagogengemeinde Osnabr&uuml;ck.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pjm7m" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d7bl2" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Zondag&rdquo;, 20 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ljme2" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie, p. 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hauqn" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart F. Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nmn7x" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 1 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bgzwr" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="trpks" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, &nbsp;Dagboek A, 22 december 1943, in: Verzameld werk</cite></li>
	<li data-footnote-id="n4gjt" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman: Telefoongesprek Erika Prins met mw. Van den Broek - Kleiman, 7 oktober 2010.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank&#39;s diaries are virtually the only source regarding this subject. As a result, the focus is naturally on how Anne herself experienced it. It should be noted here that the B-version sometimes reflects reality as Anne retrospectively interpreted or even constructed it. Thus, she may thus have effectively placed later religious insights &#39;back in time&#39;.

<h1>Anne and her family</h1>

The Frank family was not unanimously devout. Hanneli recounted years later how Margot and Edith regularly went to synagogue, while Otto and Anne stayed at home.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto Frank said in a 1977 interview that his family did not eat pork when their religious grandmother visited. According to her husband, Edith prayed in the Secret Annex every Friday.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto and Anne&#39;s lukewarm attitude towards religion did not initially change much during the period in hiding.

In March 1944, however, Anne looked back on the previous years. She came to know God, she wrote, in the second half of 1943. This change is visible in her diary entries. In her first diary, God is hardly mentioned, if at all. Anne read a little in her mother&#39;s prayer book for form&#39;s sake.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In the second diary, on the other hand, God appears regularly. For Anne, God was a source from which she drew courage, she wrote on 12 March 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> She trusted Him and writes several times that she would like to trust God even more than she did.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> She hoped for a miracle from God regarding Hanneli&#39;s fate and also regarding Mr Voskuijl&#39;s state of health.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In December &#39;43, the approach of Christmas led to some contemplation on Anne&#39;s part, which did not yet have very strong religious traits at this point.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;A few days later, she did ask God to assist her and Hanneli, complaining that she was unable to trust him sufficiently.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Anne developed a form of spirituality with a somewhat Spinozan character. In March &#39;44, she wrote that during 1943, after a period of &quot;nameless sorrow&quot;, she came to know God.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Heaven, nature and God meant happiness and inner wealth in her experience, despite all the woes.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> She also placed her grandmother, who died in early &#39;42, next to her God, when she writes that these two sustained her.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In the summer of &#39;44, Anne mentioned as an important function of religion &quot;upholding your own sense of honor and obeying your own conscience&quot;. She considered herself&nbsp;&quot;not orthodox.&quot;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Following the accidental disappearance of her pen in the stove, Anne writes: &quot;my fountain pen was cremated, just as I would like to be some day!&quot;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

According to Anne&#39;s B version, her father wanted her to learn something about the New Testament, so he asked Johannes Kleiman to provide a children&#39;s Bible. Margot reportedly criticised her father for wanting to give Anne a Christian Bible for Hanukkah.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>The Van Pels family</h1>

Among the Van Pels family, there was no evidence of any affinity with belief. The same applies to the brothers, sisters and parents of both spouses. Of course, this does not mean that there were no religious feelings in these families, but it does mean that there are no sources to prove this. However, the family does appear in the records of the Synagogengemeinde in Osnabr&uuml;ck, the city where they lived before coming to the Netherlands.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Peter occasionally talked to Anne about spiritual matters. In the last weeks before the arrest, however, Anne wrote that he had no religion, and how he cursed and mocked Jesus.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-2" rel="footnote">[12]</a> In early &#39;44, Peter believed he would be better off becoming a Christian&nbsp;after the war, but mainly for practical reasons.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Pfeffer</h1>

From Anne&#39;s descriptions, Fritz Pfeffer emerges as a religious man. In one of her stories, she describes how she had to witness Pfeffer praying on Sunday mornings.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> According to Otto Frank, Pfeffer said his prayers every Friday,<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> a day that is also a more logical one for a believing Jew than a Sunday. Furthermore, Pfeffer had divorced his first wife,<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> and entered into a new relationship with Roman Catholic Charlotte Kaletta. These circumstances do not indicate a very strict adherence to Jewish religious precepts.

<h1>The Secret Annex</h1>

There was no explicit enforcement of food laws during the hiding period. On the contrary: eel appeared on the table in the summer of 1942.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> A few weeks later it was Yom Kippur, the most important holiday in the Jewish rite. Anne mentioned this day in passing, emphasising how peaceful and quiet it was.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>

In December &#39;43, St Nicholas, Christmas and Hanukkah were somewhat intermingled, and seem to have provided a particular opportunity to bake extra spice cake.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> Furthermore, Anne makes a few more mentions of religious holidays. These brought about a certain togetherness within the Secret Annex.

<h1>The helpers</h1>

Victor Kugler and Miep Gies both came from old Austria, a predominantly Catholic area. There are no signs of an emphatic religious life. When Kugler remarried after the death of his first wife, it was according to all the rules of Catholic faith. Kleiman&#39;s family came from a Reformed area, but his father had - as his daughter put it - &quot;departed from the faith&quot;.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>&nbsp;According to Miep, Jan Gies had never been religious, and never became so later. Bep Voskuijl&#39;s father was Reformed, her mother was Dutch Reformed. The children went to Christian schools. This is not reflected further in Anne&#39;s diaries.

Anne focused her religious reflections mainly on herself, and occasionally on the others in the Secret Annex. No philosophical issues were raised by the others.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wttfa" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar in: Het Klokhuis: Anne Frank (uitgezonden door de NOS op 30 en 31 oktober 2005).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hdkjg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie p. 105, 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="r9vta" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 October 1942, in: The Collected Works, transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ojqge" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary VersionA, 12 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5cn9y" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 29 December 1943 (1st), &nbsp;30 January 1944, 31 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4l7le" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 29 December 1943 and 25 april 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u8xgu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 24 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwbk4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 29 December 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="whr7u" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 7 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05ndb" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary A, Vesion 23 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1n4j2" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary A, Version 12 March 1944,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xf52f" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-12-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 6 July 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n6331" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Ode to my fountain pen, Diary Version B, 11 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8n82f" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s05tg" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_vPels_I_003: Kartotheekkaarten Synagogengemeinde Osnabr&uuml;ck.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pjm7m" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16 February 1944, in: The&nbsp; Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d7bl2" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Sunday&rdquo;, 20 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ljme2" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie, p. 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hauqn" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart F. Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nmn7x" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 1 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bgzwr" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September 1942, in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="trpks" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 December 1943, in: The&nbsp; Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n4gjt" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman: Telefoongesprek Erika Prins met mw. Van den Broek - Kleiman, 7 oktober 2010.</cite></li>
</ol>
</section>

Godsdienst in het Achterhuis

Van de onderduikers in het Achterhuis was Fritz Pfeffer de enige die echt godsdienstig was. Behalve Edith was de familie Frank niet bijzonder vroom,  al leerde Anne op zeker moment God kennen. De familie van Pels gaf geen blijk van enige affiniteit met het geloof.

Of the people in hiding in the Secret Annex, Fritz Pfeffer was the only one who was truly religious. Apart from Edith, the Frank family was not particularly devout, although Anne got to know God at some point. The Van Pels family did not show any affinity for religion.

Het samenwonen van acht mensen in een benauwende omgeving als het Achterhuis vroeg&nbsp;om een goed georganiseerde huishouding. Er was weinig privacy, en rondslingerende spullen of vieze vaat kon tot onnodige spanning leiden. Hieronder volgt een overzicht van huishoudelijke klussen zoals die uit de&nbsp;dagboeken en de verhaaltjes van Anne Frank naar voren komen. Externe bronnen zijn hiervoor vrijwel afwezig. Aandachtspunten zijn de verdeling van werkzaamheden tussen de families Frank en Van Pels &ndash; wat was gemeenschappelijk, wat was priv&eacute; - en wat er in de loop van de tijd veranderde, en waarom.

<h1>Taakverdeling</h1>

De twee gezinnen kwamen een week&nbsp;na elkaar naar het Achterhuis. Hoewel de voorbereidingen al enige tijd gaande waren, werden de eerste inrichtingswerkzaamheden dus door de Franks verricht. Anne schrijft hoe zij en haar vader meteen na aankomst met uitpakken van allerlei en met het improviseren van gordijnen aan de slag gingen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Gordijnen waren&nbsp;zeker belangrijk, daar ze anders &rsquo;s avonds geen licht aan konden doen vanwege de verduisteringsplicht.

Toen de Van Pelsen een week later kwamen, werden enkele taken onderling geregeld. Hier zijn geen expliciete verslagen over, maar het valt uit de verdere notities op te maken. Zo was&nbsp;mevrouw Van Pels doorgaans degene die het eten kookte.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In de loop van de tijd kwamen schaarste en eenzijdig aanbod van levensmiddelen voor. Wel waren&nbsp;er altijd aardappelen - het schillen daarvan was voor allen een steeds terugkerende bezigheid.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Hermann van Pels bemoeide&nbsp;zich zo weinig mogelijk met het huishouden. Hij vond&nbsp;het onzin dat &#39;de heren&#39;&nbsp;maar van alles moesten doen, en maakte daar ruzie over met Edith Frank.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Hij was echter ook degene die bij aanvoer van voldoende vlees tot vermaak van allen worst maakte.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank was weinig praktisch werk gewend, en maakte er zich met zijn jongste dochter vrolijk over dat hij als 55-jarige voor het eerst in zijn leven een koekenpan moest uitkrabben.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Over de bijdrage van Fritz Pfeffer&nbsp;aan de huishouding komt weinig informatie naar voren. Een verhaaltje uit februari &rsquo;44 geeft aan dat hij op zondag bedden opmaakte.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Uit enkele andere notities blijkt hij ook wel te hebben afgewassen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Tot Peters taken behoorde&nbsp;het sjouwen met van alles. Hij droeg&nbsp;aardappelen, bonen en kolen naar boven; het vuilnis bracht hij naar beneden.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Magazijnchef Voskuijl zorgde&nbsp;ervoor dat dit met het bedrijfsafval meeging. Nadat deze begin &rsquo;43 wegens ziekte zijn werk moest neerleggen, werd&nbsp;het Achterhuisvuilnis in de kachels verbrand.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Blijkens het Sinterklaasgedicht van 1943&nbsp;was Peter degene die voor de katten zorgde.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Ook voor de pakhuiskatten die eigenlijk tot het &lsquo;machinepark&rsquo; van de bedrijven behoorden.

<h1>De kachels</h1>

Op 1 november 1942 ging&nbsp;voor het eerst sinds de komst van de onderduikers de kachel aan.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Het was gebruikelijk om rond die datum te gaan stoken. Vanaf eind &rsquo;43 ging&nbsp;de kachel op zondag om half acht aan in plaats van om half zes.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In verband met het afval moest de kachel natuurlijk ook na het stookseizoen af en toe aan. Volgens een B-notitie met de datum 18 mei 1943 brandden de kachels daarom ondanks het warme weer om de dag. Een verhaaltje uit februari &rsquo;44 laat zien dat dan op zondag de kachels om half tien &rsquo;s morgens aangingen.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Enkele weken later eindigden diverse oneetbare aardappelen in de kachel.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Otto Frank verbrandde&nbsp;enkele weken later een emmer met houtafval waar Mouschi vanwege een vuile kattenbak gebruik van had&nbsp;gemaakt.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>&nbsp;Van alles wat werd&nbsp;verbrand bleef&nbsp;uiteraard as over, die vervolgens ook weer ergens naartoe moest. De kachels speelden een belangrijke rol in het huishouden.

<h1>Wassen en schoonmaken</h1>

Edith Frank en Auguste van Pels deden de was voor hun eigen gezinnen, waarbij Edith nog wel eens hulp kreeg&nbsp;van haar dochters.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-2" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;In het &lsquo;memoriedocument&rsquo; naar aanleiding van de inbraak staat dat in het &#39;wasvat&#39;&nbsp;in de keuken ook wasgoed van Bep en Miep lag.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Belangrijk voor de was was de kantoorkeuken op de eerste verdieping, omdat daar een geiser hing.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Voor het drogen van de was diende&nbsp;de zolder.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-3" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Tot de karweitjes van Anne behoorde&nbsp;in het voorjaar van 1944, althans op werkdagen: &#39;Huishoudelijk werk: kwart voor 1-1 uur. Daarmee is de wastafel schoonmaken bedoeld.&#39;<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Volgens Anne deed&nbsp;Margot zeker een jaar lang twee maal daags de afwas.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

Terwijl mevrouw Van Pels vooral kookte, was Edith Frank degene die afwaste en poetste. Anne schrijft daarover: &#39;alles is zo schoon, als het in de betengelde kamers maar wezen kan.&#39;<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>&nbsp;Gebrek aan schoonmaakmiddelen maakte het huishouden steeds lastiger.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;Er ontstond&nbsp;een algemeen gebrek aan zeep. Dit leidde&nbsp;vervolgens tot de landelijke vlooienplaag,<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>&nbsp;die ook in het Achterhuis merkbaar is.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>

Er was een stofzuiger in het Achterhuis. Van wie die was en waar die vandaan kwam&nbsp;is niet bekend, maar Margot maakte er al gebruik van v&oacute;&oacute;r de komst van de familie Van Pels.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>Ook mevrouw Van Pels gebruikte het apparaat later.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>&nbsp;In november &rsquo;43&nbsp;was de stofzuiger stuk.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>&nbsp;Er is niets bekend over een reparatie, wat zou betekenen&nbsp;dat vanaf toen&nbsp;stofzuigen niet meer mogelijk was. In een verhaaltje dat in februari &rsquo;44 is gesitueerd schuiert Otto Frank met een borstel het vloerkleed.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-4" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Grote klussen</h1>

Begin juli &rsquo;44, in de laatste weken van de onderduik, waren er twee grote huishoudelijke klussen. Ten eerste het wassen en wecken van de grote hoeveelheid aardbeien die Johan Broks aanvoerde. Daarnaast moesten negen kilo verse erwten worden gedopt en de peulen schoongemaakt. Hieraan werkte iedereen mee.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

Er was een zekere verdeling van werkzaamheden die door de tijd ongewijzigd leek&nbsp;te blijven. De verschillende onderduikers verrichtten hun taken. Door externe factoren, zoals het vertrek van Voskuijl en de verschraling van de beschikbare middelen, werd&nbsp;het voeren van een geregelde huishouding in de loop van de tijd wel moeilijker.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="758vy" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="4qqmy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 maart 1944; Verhalen en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Het Achterhuis van 8 aan tafel&quot;, 5 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mqj3o" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 en 28 september, 3 oktober 1942, 24 januari, 3 maart 1944; Dagboek B, 10 december 1942; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;De ruzie over de aardappels&quot;, 4 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94xog" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;De ruzie over de aardappels&quot;, 4 augustus 1943,&nbsp;in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hexoq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Worstdag&quot;, 10 december 1942, in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a9jb8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="unrzo" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Zondag&quot;, 20 februari 1944:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4d7f2" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 29 juli 1943; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Het beste tafeltje&quot;, 13 juli 1943; &quot;Anne in theorie&quot;, 2 augustus 1943, in:&nbsp;Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rm1bk" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 28 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8wnze" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 18 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5aoaa" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 6 december 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4y8y" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9wfzo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 november 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mg2o" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-14-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-14-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-14-4">d</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Zondag&quot;, 20 februari 1944,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sq0ka" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nvhhc" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zi6wl" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 9 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5l2o0" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 27 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u7uif" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3xcl" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhalen en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &quot;Het Achterhuis van 8 aan tafel&quot;, 5 augustus 1943, in: Verzameld werk</cite></li>
	<li data-footnote-id="4g8yy" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jlo74" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 augustus 1943, in: Verzameld werk;&nbsp;&ldquo;Geen blote benen meer in De Rijp&rdquo;, Het Volk, 26 augustus 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x8rc8" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Schoften!&rdquo;, 6 augustus 1943,&nbsp;in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="beiyu" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3rnqr" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 5 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mwxxu" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 3 november 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pz2h3" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Eight people living together in a claustrophobic environment like the Secret Annex&nbsp;required well-organised housekeeping. There was little privacy, and things left&nbsp;lying around or dirty dishes could lead to unnecessary tension. The following is an overview of household chores as revealed in Anne Frank&#39;s diaries and stories. External sources are virtually absent for this. Points of interest are the division of labour between the Frank and Van Pels families - what was communal, what was private - and what changed over time, and why.

<h1>Division of labor</h1>

The two families came to the Secret Annex a week apart. So, although preparations had been underway for some time, the first furnishing work was done by the Franks. Anne writes how she and her father set to work unpacking all sorts of things and improvising curtains immediately upon arrival.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Curtains were certainly important, as otherwise they wouldn&#39;t have been able to turn on lights at night because of the blackout requirement.

When the Van Pels family&nbsp;arrived a week later, some tasks were arranged between them. There are no explicit records of this, but it can be gathered from further notes. For instance, Mrs Van Pels was usually the one who cooked the food.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In the course of time, scarcity and one-sided supply of food occurred. However, there were always potatoes - peeling them was a recurring activity for all.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Hermann van Pels got involved in domestic chores as little as possible. He thought it was nonsense that &#39;the gentlemen&#39;&nbsp;had various chores, and argued about it with Edith Frank.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> However, he was also the one who, when sufficient meat was supplied, made sausages - to everyone&#39;s pleasure.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank was not used to much practical work, and made merry with his youngest daughter that, as a 55-year-old, he had had to scrape out a frying pan for the first time in his life.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Little information emerges about Fritz Pfeffer&#39;s contribution to housekeeping duties. A narrative from February &#39;44 indicates that he made beds on Sundays.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> From some other notes, he also appears to have washed dishes.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Peter&#39;s duties included lugging all sorts of things. He carried potatoes, beans and coal upstairs; he brought the rubbish downstairs.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Warehouse manager Voskuijl made sure this went with the company waste. After the latter had to leave work due to illness in early &#39;43, the rubbish from the Secret Annex was burned in the stoves.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> According to the 1943 St Nicholas poem, Peter was the one who took care of the cats.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Also the warehouse cats that actually belonged to the companies&#39; &#39;machinery&#39;.

<h1>The stoves</h1>

On 1 November 1942, the stove was lit for the first time since the people in hiding arrived.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> It was customary to start heating from around that date. From late &#39;43, the stove was lit on Sundays at 7:30 instead of 5:30.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In connection with the waste, the stove naturally had to be lit occasionally even outside the heating season. According to a B note with the date 18 May 1943, the stoves were therefore lit every other day, regardless of the warm weather. A narrative from February &#39;44 shows that then on Sundays, the stoves were lit at 9:30 in the morning.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> A few weeks later, several inedible potatoes ended up in the stove.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> A couple of weeks after that, Otto Frank burned a bucket of wood waste that Mouschi had used because of a dirty litter box.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Of course, ash was left over from everything that was burnt, which then also had to go somewhere. Stoves played an important role in the household.

<h1>Washing and cleaning</h1>

Edith Frank and Auguste van Pels did the laundry for their own families, with Edith occasionally getting help from her daughters.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-2" rel="footnote">[14]</a> The &#39;memory document&#39; following the burglary stated&nbsp;that the &#39;laundry barrel&#39; in the kitchen also contained laundry belonging to Bep and Miep.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;The office kitchen on the first floor was important for laundry, as there was a water heater mounted there.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;The attic was used for drying laundry.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-3" rel="footnote">[14]</a> In the spring of 1944, Anne&#39;s chores included, at least on weekdays:&nbsp;&quot;Housework: quarter to 1-1 o&#39;clock. This meant cleaning the sink.&quot;<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> According to Anne, Margot did the dishes twice a day for at least a year.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

While Mrs Van Pels mainly cooked, Edith Frank was the one who washed and cleaned. Anne writes about this:&nbsp;&quot;everything is as clean as it can be in the tiled rooms.&quot;<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Lack of cleaning materials made housework increasingly difficult.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> There was a general lack of soap. This then led to a nationwide plague of fleas,<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> which was also apparent in the Secret Annex.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>

There was a vacuum cleaner in the Secret Annex. Who it belonged to and where it came from is not known, but Margot was already using it before the Van Pels family arrived.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Mrs Van Pels also used the appliance later.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a> In November &#39;43, the vacuum cleaner was broken.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Nothing is known about a repair, which would mean that vacuuming was no longer possible from then on. In a story set in February &#39;44, Otto Frank scrubs the rug with a brush.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-4" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Major chores</h1>

In early July &#39;44, in the last weeks in&nbsp;hiding, there were two major household chores. First, washing and macerating the large quantity of strawberries Johan Broks had brought in. In addition, nine kilos of fresh peas had to be shelled and the pods cleaned. Everyone cooperated in this.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

There was a certain division of labour that seemed to remain unchanged over time. The various people in hiding performed their duties. External factors, such as Voskuijl&#39;s departure and the scarcity of available resources, did make running a regular household more difficult over time.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="758vy" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 Julyi 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="4qqmy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 March1944; Tales and events from the Secret Annex, &quot;The Annexe eight at the dinner table&quot;, 5 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mqj3o" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 and 28 September, 3 October 1942, 24 January, 3 March 1944; Diary Version B, 10 December 1942; Tales and events from the Secret Annex, &quot;The battle of the potatoes&quot;, 4 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94xog" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;The battle of the potatoes&quot;, 4 August 1943,&nbsp;in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hexoq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Sausage day&quot;, 10 December 1942, in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a9jb8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="unrzo" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Sunday&quot;, 20 February 1944:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4d7f2" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 29 juli 1943; Tales and events from the Secret Annex, &quot;The best little table&quot;, 13 juli 1943; &quot;Anne in theory&quot;, 2 August 1943, in:&nbsp;The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rm1bk" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 28 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8wnze" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 18 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5aoaa" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 6 Ddecember 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4y8y" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9wfzo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mg2o" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-14-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-14-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-14-4">d</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;Sunday&quot;, 20 February 1944,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sq0ka" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nvhhc" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zi6wl" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5l2o0" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 27 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u7uif" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3xcl" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &quot;The Annexe eight at the dinner table&quot;, 5 August 1943, in: The Collected Works</cite></li>
	<li data-footnote-id="4g8yy" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jlo74" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 Augustus 1943, in: The Collected Works;&nbsp;&ldquo;Geen blote benen meer in De Rijp&rdquo;, Het Volk, 26 augustus 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x8rc8" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annex, &ldquo;Villains!&rdquo;, 6 August 1943,&nbsp;in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="beiyu" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 12 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3rnqr" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 5 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mwxxu" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 3 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pz2h3" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Het huishouden in het Achterhuis

De huishoudelijke taken in het Achterhuis werden verdeeld tussen de leden van de families Frank en Van Pels.

Household chores in the Secret Annex were divided between members of the Frank and Van Pels families.

De onderduikers in het Achterhuis hielden zich met allerlei werkzaamheden bezig. Die konden te maken hebben met het huishouden, de inrichting van het Achterhuis of met ondersteuning van de bedrijven in het pand. Buiten dat ze zichzelf bezig wilden houden, was het werk voor de bedrijven ook van economisch belang: andere inkomsten hadden de onderduikers niet, en de bedrijven konden&nbsp;effici&euml;nter werken. Dit werk viel&nbsp;weer uiteen in enerzijds helpen met de administratie en anderzijds met handwerk. Het voortbestaan van de bedrijven was van belang voor inkomsten, maar ook voor de continu&iuml;teit van de onderduikplek..

<h1>Werkzaamheden in huis</h1>

Praktische werkzaamheden kwamen over het algemeen vooral op Hermann en Peter van Pels neer. Toen alleen nog de familie Frank in het Achterhuis verbleef, veroorzaakte Margot kortsluiting met de stofzuiger. Gevolg was dat ze tot de volgende dag zonder licht zaten.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto Frank wist kennelijk niet waar de stoppenkast zat of hoe hij een zekering moest vervangen. Toen er na de komst van de familie Van Pels weer kortsluiting was, dit keer in een bureaulamp, gingen &lsquo;de heren&rsquo; wel naar het magazijn en ging&nbsp;direct het licht weer aan.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Het was&nbsp;ook Van Pels die een provisiekast op zolder in orde maakte. Peter timmerde&nbsp;van alles op de vliering. Voor de divan op zijn kamer verzorgde&nbsp;Kleiman een springveer, die Peter er vervolgens zelf inmaakte.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Peter en Anne deden ook simpelere karweitjes, zoals inrichten van hun kamers en het opplakken van plaatjes.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Mevrouw Van Pels was vooral degene die kookte en bakte.

Fritz Pfeffer was arts en tandarts. In het Achterhuis behandelde&nbsp;hij de gebitten van zijn mede-onderduikers.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Toen&nbsp;Anne griep had,&nbsp;werd&nbsp;ze ook door Pfeffer onderzocht.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Ze omschrijft Pfeffer ook wel als &lsquo;de eeuwig werkende&rsquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Opekta en Gies &amp; Co.</h1>

Vooral in de beginperiode schreef&nbsp;Anne herhaaldelijk over kantoorwerk en &lsquo;werk beneden&rsquo;. Ze maakte met haar vader debiteurslijsten en sorteerde&nbsp;met Margot een in de war geraakte kaartenbak. Ook moest er een &lsquo;verkoopsboek&rsquo; worden bijgehouden, wat volgens Anne haar vader zou&nbsp;gaan doen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Bep gaf&nbsp;Anne en Margot veel kantoorwerk.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Begin &rsquo;43&nbsp;was er een bericht over het inpakken van braadjus in poedervorm voor Gies &amp; Co. Anne werd&nbsp;draaierig en lacherig van het saaie karweitje.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Otto Frank en Hermann van Pels waren noodgedwongen uit de bedrijven teruggetreden, maar ze bemoeiden zich nog met de gang van zaken. Ze maakten zich boos om Victor Kugler die met zijn experimenten de relatie met de firma&rsquo;s Westermann en Heijbroek op het spel zette.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Toen er directieleden van Pomosin uit Frankfurt kwamen om over leveringen te spreken, luisterde&nbsp;Otto Frank het gesprek af.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> In 1971 verklaarde&nbsp;hij in zijn adres aan Yad Vashem dat Kugler weloverwogen een deel van de omzet niet in de boeken opnam&nbsp;om zo het onderduiken te bekostigen.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Het ligt voor de hand te concluderen dat onderduikers en bedrijven elkaar over en weer hielpen.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="o9okj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="f141j" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zjkdf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 mei 1944, in: Verzameld werk.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="tcz6r" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 september, 18 oktober en 5 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e62g2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 februari en 30 juni 1944; Dagboek B, 10 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sg5zq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 22 december 1943, in: Verzameld werk&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="20lzc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 4 augustus 1943; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &#39;&#39;Het Achterhuis van 8 aan tafel&#39;&#39;, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="blxr9" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 augustus, 21, 25 en 30 september, 14, 15, 18 en 20 oktober, 7 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3n1xi" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9cekv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 13 januari 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7guxc" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="13ghn" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 1 april 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="in0bh" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Otto Frank aan Yad Vashem, 10 juni 1971 (<a href="http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf)" target="_blank">(http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf)</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

The people in the Secret Annex were engaged in a variety of activities. These could be related to housekeeping, furnishing the Secret Annex or supporting the businesses in the building. Apart from keeping themselves busy, the work was also of economic importance to the businesses: the people in hiding had no other income, and it helped&nbsp;the businesses work more efficiently. This work was divided between helping with administration on the one hand and manual work on the other. The survival of the businesses was important for income, but also for the continuity of the hiding place....

<h1>Work in the home</h1>

Practical work was mainly carried out by Hermann and Peter van Pels. When only the Frank family remained in the Secret Annex, Margot caused a short circuit with the vacuum cleaner. As a result, they were without electricity until the next day.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto Frank apparently did not know where the fuse box was or how to change a fuse. When there was another short circuit after the Van Pels family arrived, this time in a desk lamp, &#39;the gentlemen&#39; did go to the warehouse and the lights came back on immediately.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

It was also Van Pels who built a pantry in the attic. Peter built&nbsp;all kinds of things in the attic. For the bed in his room, Kleiman provided a spring, which Peter then used to make the bed base.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Peter and Anne also did simpler chores, such as decorating their rooms and pasting up pictures.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Mrs Van Pels was mainly the one who cooked and baked.

Fritz Pfeffer was a doctor and dentist. In the Secret Annex, he treated the teeth of the others there.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> When Anne had flu, she was also examined by Pfeffer.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> She also describes Pfeffer as &quot;the eternal worker&quot;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Opekta and Gies &amp; Co.</h1>

Especially in the early days, Anne wrote repeatedly about office work and &#39;work downstairs&#39;. She made debtor lists with her father and sorted out a messed up card index with Margot. They also had to keep a sales book, which Anne said her father would do.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Bep gave Anne and Margot a lot of office work.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In early &#39;43, there was a note about packing powdered cooking gravy for Gies &amp; Co. Anne became giddy and laughed at the dull chore.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Otto Frank and Hermann van Pels had been forced out of the companies, but they were still involved in them. They were angered by Victor Kugler, whose experiments were jeopardising relations with the Westermann and Heijbroek firms.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> When Pomosin executives came from Frankfurt to discuss supplies, Otto Frank overheard the conversation.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> In his 1971 address to Yad Vashem, he stated that Kugler deliberately withheld part of the turnover from the books in order to finance the people in hiding.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> It is an obvious conclusion&nbsp;that people in hiding and businesses helped each other reciprocally.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="o9okj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 12 July 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bllomsbury Continuum,2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f141j" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 Ocktober 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zjkdf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 May 1944, in: The Collected Works.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="tcz6r" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 September, 18 oktober en 5 november 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e62g2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 February and 30 Jueni 1944; Diary Version B, 10 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sg5zq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 22 December 1943, in: The Collected Works&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="20lzc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 4 August 1943; Tales and events from the Secret Annex, &#39;&#39;The Annexe eight at the dinner table &#39;&#39;, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="blxr9" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 August, 21, 25 and 30 September, 14, 15, 18 and 20 October, 7 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3n1xi" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9cekv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 13 January 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7guxc" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="13ghn" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 1 April 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="in0bh" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Otto Frank aan Yad Vashem, 10 juni 1971 (<a href="http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf)" target="_blank">(http://www.yadvashem.org/yv/en/righteous/stories/pdf/otto_frank_letter.pdf)</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Kantoorwerk en praktische werkzaamheden in het Achterhuis

De onderduikers in het Achterhuis hielden zich behalve met zelfstudie, lezen en het huishouden met allerlei andere werkzaamheden bezig.

The people in the Secret Annex were engaged in a variety of other activities besides self-study, reading and housework.

Textielgoederen waren, net als vrijwel alle levensmiddelen, in de oorlogsjaren bijna niet vrij verkrijgbaar. De verdeling van textiel verliep via een puntensysteem, waarmee de verbruiker enige keus had&nbsp;in verschillende kwaliteiten en prijsklassen. Schoenen waren vanaf juni 1940 alleen met individueel te verstrekken bonnen verkrijgbaar.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Om dit te omzeilen, probeerde&nbsp;de industrie producten te ontwikkelen met zo weinig mogelijk leer en rubber. Voor de gang van zaken in het Achterhuis is Annes dagboek op dit terrein vrijwel de enige bron, waarbij het onderscheid tussen A- en B-versie tot verwarring kan leiden. Het is soms echter ook mogelijk aan te sluiten bij algemenere gegevens. De beschikbare informatie betreft vrijwel uitsluitend de familie Frank.

<h1>Kleding</h1>

Er was&nbsp;bij de Franks voorafgaand aan de onderduik al langere tijd veel kleding de deur uitgedaan. Een gedeelte was&nbsp;opgeslagen in een kamer bij Opekta-vertegenwoordiger Broks.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Na Margots oproep op 5 juli 1942 namen Jan en Miep Gies zoveel mogelijk spullen mee.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Vervolgens namen de Franks &ndash; althans Anne &ndash; bij vertrek naar het Achterhuis zoveel mogelijk kleren mee door ze over elkaar aan te trekken. Miep ging later nog naar de woning op het Merwedeplein terug om te proberen wat achtergebleven kleding van Werner Goldschmidt - de achtergebleven kostganger van de familie Frank&nbsp;- los te krijgen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Over het succes van haar poging is niets bekend. In september &rsquo;42 schrijft Anne dat ze haar vader het bont van mevrouw Dreher om zijn hoofd wikkelde. Otto Frank had&nbsp;voor de onderduikperiode veel contact met de Drehers, die alles van enige waarde verkochten.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Kleding werd&nbsp;schaars en duur.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Dat was&nbsp;een probleem, want de kinderen (althans Anne en Margot) groeiden uit hun kleren. Dit blijkt uit de &lsquo;groeistreepjes&rsquo; in de kamer van de familie Frank, maar ook uit Annes dagboek. Haar nachtjapon werd&nbsp;veel te kort.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Margot liep&nbsp;volgens haar zus met een &#39;twee maten te kleine bustehouder.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Volgens de B-versie werd&nbsp;in de zomer van 1943 de mogelijkheid besproken dat Anne onder begeleiding naar een oogarts zou gaan, waarbij bleek&nbsp;dat ze inmiddels uit haar jas was gegroeid.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Er ontstonden&nbsp;ook tekorten door slijtage. Anne beschrijft hoe haar vader rondliep&nbsp;met een gerafelde broek en versleten das, en dat haar moeders korset het van ouderdom begaf.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Bep zorgde&nbsp;met hulp van haar zus Corry voor een doos kleren.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Corry Voskuijl was kleermaakster. Ze stond&nbsp;genoteerd als &lsquo;ateliernaaister&rsquo;.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Volgens de B-versie kocht Bep rond dezelfde tijd rokken voor Anne en Margot in de Bijenkorf. Deze waren&nbsp;duur en van slechte kwaliteit.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;In de A-versie komt de Bijenkorf niet voor; de B-versie zwijgt over Corry&rsquo;s bijdrage. Toen het in september fris werd,&nbsp;realiseerde&nbsp;Anne zich dat ze niet veel warme kleding meer had. Ze ging&nbsp;toen een &#39;wit geval&#39;&nbsp;breien, een trui met ritssluiting waar ze tot half november aan werkte.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Met de nodige inventiviteit maakte Anne in januari &rsquo;44 van een oude onderjurk van haar moeder een &lsquo;dansjurk&rsquo;.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Over kleding van de anderen is de informatie erg schaars. Pfeffer had&nbsp;een rood jasje<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> en mevrouw Van Pels een roze &lsquo;bedjasje&rsquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Toen Herman van Pels uit geldnood zijn pak wilde verkopen, lukte dat niet - toen moest mevrouws mantel van konijnenbont eraan geloven.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Schoenen</h1>

Jacqueline van Maarsen schrijft in haar herinneringen dat ze op 6 juli 1942 naar de woning op het Merwedeplein ging, waar ze Annes nieuwe schoenen zag&nbsp;staan. Het verbaasde haar dat Anne die had&nbsp;achtergelaten.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> In haar B-versie schrijft Anne over de avond voor het overhaaste vertrek naar het Achterhuis dat Jan en Miep Gies langskwamen en onder andere schoenen meenamen. Waar ze die heen brachten is niet bekend, maar later blijkt dat er schoenen van de Franks bij de familile Amende waren&nbsp;ondergebracht. Die wilden ze naar het Achterhuis laten komen toen vrees voor ontruiming van de hele stad ontstond,<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;maar zover kwam&nbsp;het niet.

In maart &rsquo;43 paste Anne alleen haar skischoenen nog; ze kreeg&nbsp;een paar rieten schoentjes die zes gulden vijftig kostten en na een week al kapot waren.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;De B-versie vermeldt verder dat Miep in de zomer van &rsquo;43 een paar su&egrave;de schoenen voor haar meebracht.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>&nbsp;Gezien de restricties op de schoenenhandel moest dat ofwel een clandestiene aankoop zijn gewesst, ofwel een oud paar.

Peter had&nbsp;gympen.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;Anne ook, en ze probeerde&nbsp;daar tevergeefs balletschoenen van te maken.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>&nbsp;Van Pfeffer schrijft Anne dat hij zwarte lakpantoffels had.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Beddengoed, hand- en theedoeken</h1>

Allerlei goederen waren over een periode van maanden per pakketpost naar de Prinsengracht gebracht. Bij aankomst stonden de dozen en het beddengoed hoog opgestapeld.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>De B-versie suggereert dat het dagelijkse beddengoed op het Merwedeplein was achtergebleven.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>&nbsp;Otto en Edith Frank sliepen niet op een matras, maar op twee opgestapelde &lsquo;peluwen&rsquo;<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>&nbsp;Toen Jan en Miep kwamen slapen brachten ze zelf twee dekens mee; de onderduikers hadden er ook nog twee over. Bovendien was er op de voorzolder nog een deken en een &lsquo;plumeau&rsquo; - een halflange bedsprei - in de koffer van een verder onbekende &lsquo;mijnheer Fuchs&rsquo;.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>&nbsp;Pfeffer kreeg&nbsp;van Charlotte Kaletta een en ander nagestuurd, maar aan te nemen valt dat hij sliep op een matras en onder dekens die al in het Achterhuis aanwezig waren.

Mevrouw Van Pels haalde&nbsp;haar slopen en lakens uit de kast en wilde (volgens Anne) eerst die van Edith verslijten, en haar eigen spullen goed houden voor na de oorlog. Ediths handdoeken waren ook al allemaal in gebruik.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

Voor de onderduikers en de helpers leidde&nbsp;de zorg voor kleding en schoeisel tot aanhoudende problemen. Met name kwalitatief behoorlijk schoeisel was lastig te krijgen. Ondanks een gebrek aan bronnen is duidelijk dat de onderduikers in toenemende mate last van de slijtage ondervonden, ondanks dat er een zekere mate van aanvoer was. Deze aanvoer was echter zeer sterk afhankelijk van het beschikbare aanbod, en dat was erg beperkt. Vergeleken met de voedselvoorziening is er over textiel- en schoeiselkwesties minder bekend, en die vormen daarom een weerbarstiger thema.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mcnhu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&ldquo;Wat ieder van de distributie moet weten&rdquo;, Algemeen Handelsblad, 5 juni 1940, avondeditie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1deoz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 september 1942, in: Verzameld werk,&nbsp;Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="le8yp" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vgjj8" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yrxz2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_corr_13:&nbsp;Otto Frank aan S. Hummel, 23 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6nzv" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ocgr3" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 4 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pzz3e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="28cdq" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 11 juli 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ocfft" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 7 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f7mdo" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5421): Gezinskaart J.H. Voskuijl (1892).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7j56q" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 1 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vi6d3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 september, 5 oktober en 13 november 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6zqg6" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="603sr" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis,&nbsp;&ldquo;Het Achterhuis van 8 aan tafel&rdquo;,&nbsp; 5 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rn5ib" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 17 en 29 oktober 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g5xeq" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Jacqueline van Maarsen, Ik heet Anne, zei ze, Anne Frank. Herinneringen van Jacqueline van Maarsen, Amsterdam: Cossee, 2003, p. 125.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ewk33" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 3 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0dfoi" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 maart 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n1wla" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9ij8" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16 april en 11 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7joer" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 12 januari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r3yt7" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 10 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="riw36" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 8 juli 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6abwf" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Wenn die Uhr halbneune slagt&rdquo;, 6 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="84prx" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s6hmj" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 14 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Textile goods, like almost all foodstuffs, were not freely available during the war years. Textiles were distributed through a points system, which gave the consumer some choice in different qualities and price ranges. Shoes were available from June 1940 only with coupons issued individually.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> To get around this, the industry tried to develop products with as little leather and rubber as possible. For the course of events in the Secret Annex, Anne&#39;s diary is virtually the only source in this area, and differences between the A&nbsp;and B versions can lead to confusion. However, it is sometimes possible to find confirmation with more general data. The available information concerns almost exclusively the Frank family.

<h1>Clothing</h1>

A lot of clothing had been removed from the Franks&#39; home for some time prior to going into hiding. Some had been stored in a room at the home of Opekta representative Broks.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> After Margot&#39;s call up for labour on 5 July 1942, Jan and Miep Gies took as many things as possible.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Then, when the Franks - or Anne, at any rate - left for the Secret Annex, they took as many clothes as possible by putting them on over each other. Miep later went back to the house on Merwedeplein to try to get hold of some clothes left behind by Werner Goldschmidt - the Frank family&#39;s stay-behind boarder.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Nothing is known about the success of her attempt. In September &#39;42, Anne writes that she wrapped Mrs Dreher&#39;s fur around her father&#39;s head. Before going into hiding, Otto Frank had a lot of contact with the Drehers, who sold anything of any value.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Clothes became scarce and expensive.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> This was a problem, as the children (at least Anne and Margot) grew out of their clothes. This is evident from the &#39;growth marks&#39; in the Frank family&#39;s room, but also from Anne&#39;s diary. Her nightgown became much too short.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Margot, according to her sister, wore a &#39;bra that is&nbsp;two sizes too small.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> According to the B version, the possibility of Anne seeing an ophthalmologist under supervision was discussed in the summer of 1943, in which context it turned out that she had grown out of her coat by that time.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Shortages also arose from wear and tear. Anne describes how her father walked around with frayed trousers and a worn-out tie, and that her mother&#39;s corset was so old it gave out.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Bep provided a box of clothes with the help of her sister Corry.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Corry Voskuijl was a dressmaker. She was listed as a &#39;workshop seamstress&#39;.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> According to the B version, Bep bought skirts for Anne and Margot from De Bijenkorf around the same time. These were expensive and of poor quality.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> In the A version, De Bijenkorf does not appear; the B version is silent on Corry&#39;s contribution. When it got chilly in September, Anne realised she was running out of warm clothes. She then set about knitting a &#39;white wool sweater&#39;, a zip-up jumper that she worked on until mid-November.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> With some inventiveness, Anne made a &#39;dance dress&#39; out of an old petticoat belonging to her mother in January &#39;44.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Information is very scarce about the clothing of the others. Pfeffer had a red jacket<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> and Mrs van Pels a pink &#39;bed jacket&#39;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a> When Herman van Pels wanted to sell his suit to get some money, he did not succeed - then Mrs van Pels&#39; coat of rabbit fur had to go.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Shoes</h1>

Jacqueline van Maarsen writes in her memoirs that on 6 July 1942 she went to the house on Merwedeplein, where she saw Anne&#39;s new shoes. She was surprised that Anne had left them behind.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> In her B version, Anne writes about the evening before the hasty departure for the Secret Annex that Jan and Miep Gies came by and took shoes, among other things. Where they took them is not known, but it turns out later that some of the Franks&#39; shoes had been left with the Amende family. They wanted these to be brought to the Secret Annex when fears of evacuation of the entire city arose,<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> but it didn&#39;t come to that.

In March &#39;43, Anne only fitted her ski boots; she received a pair of wicker shoes that cost six guilders fifty and broke&nbsp;after only a week.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> The B version also mentions that Miep brought a pair of suede shoes for her in the summer of &#39;43.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Given the restrictions on the shoe trade, these&nbsp;had to have been either a clandestine purchase or an old pair.

Peter had trainers.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> So did Anne, and she tried in vain to turn them into ballet shoes.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> Of Pfeffer, Anne writes that he had black patent slippers.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Bed linen, towels and tea towels</h1>

All kinds of goods had been brought to Prinsengracht by parcel post over a period of months. Upon arrival, boxes and bedding were piled high.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> The B version suggests that the daily bedding had been left at Merwedeplein.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a> Otto and Edith Frank slept not on a mattress, but on two piled-up long pillows<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a> When Jan and Miep came to sleep, they brought two blankets themselves; the people in hiding&nbsp;also had two left over. Moreover, in the front attic there was another blanket and a &#39;plumeau&#39; - a half-length bedspread - in the suitcase of an otherwise unknown &#39;Mr Fuchs&#39;.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> Pfeffer was sent some things by Charlotte Kaletta, but it can be assumed that he slept on a mattress and under blankets that were already present in the Secret Annex.

Mrs Van Pels took out her pillowcases and sheets, wanting (according to Anne) to wear out Edith&#39;s first, and keep her own things good for after the war. Edith&#39;s towels were also all already in use.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

For the people in hiding and the helpers, caring for clothing and footwear was a cause of ongoing concern. Quality footwear in particular was hard to come by. Despite a lack of sources, it is clear that they suffered increasingly from wear and tear, despite there being a certain amount of supply. However, this supply was very much dependent on what was available, and this was very limited. Compared to the food supply, less is known about textile and footwear issues, and they are therefore a more intractable topic.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mcnhu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&ldquo;Wat ieder van de distributie moet weten&rdquo;, Algemeen Handelsblad, 5 juni 1940, avondeditie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1deoz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 September 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="le8yp" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 Julu 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vgjj8" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yrxz2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_corr_13:&nbsp;Otto Frank aan S. Hummel, 23 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6nzv" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ocgr3" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 4 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pzz3e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="28cdq" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 11 July 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ocfft" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 7 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f7mdo" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5421): Gezinskaart J.H. Voskuijl (1892).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7j56q" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 1 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vi6d3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 September, 5 October and 13 November 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6zqg6" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="603sr" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annexe,&nbsp;&ldquo;The Annexe eight at the dinner table&rdquo;, 5 Augustus 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rn5ib" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 17 and 29 October 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g5xeq" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Jacqueline van Maarsen, Ik heet Anne, zei ze, Anne Frank. Herinneringen van Jacqueline van Maarsen, Amsterdam: Cossee, 2003, p. 125.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ewk33" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 3 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0dfoi" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 March 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n1wla" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9ij8" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16 April and 11 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7joer" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 12 January 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r3yt7" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 10 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="riw36" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 8 July 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6abwf" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annexe, &ldquo;Wenn die Uhr halbneune slagt....&rdquo;, 6 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="84prx" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s6hmj" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 14 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Kleding, schoeisel en beddengoed in het Achterhuis

Voor de onderduikers in het Achterhuis en de helpers leidde de zorg voor kleding en schoeisel tot aanhoudende problemen. Met name goed schoeisel was lastig te krijgen.

For the people in the Secret Annex and the helpers, looking after clothing and footwear was a cause of ongoing concern. Good footwear in particular was hard to come by.

Kolen, gas en licht in het Achterhuis

De energie- en brandstofvoorziening in het Achterhuis was volledig afhankelijk van de aanwezigheid van de kolenvoorraad en stroomrantsoenen van de in het pand gevestigde bedrijven Opekta en Gies & Co.

The energy and fuel supply in the Secret Annexe was entirely dependent on the presence of the coal supplies and electricity rations of the companies Opekta and Gies & Co, located in the premises.

Leren in het Achterhuis

De onderduikers in het Achterhuis waren veel bezig met leren en lezen.

The people in the Secret Annex did a lot of learning and reading.

Lezen in het Achterhuis

Angst voor ontdekking is een steeds terugkerend thema in de dagboeknotities van Anne Frank. De acht onderduikers leefden afgezonderd van de buitenwereld. Er waren &lsquo;schuilregels&rsquo; om te voorkomen dat onwetende personeelsleden en bezoekers zoals klanten en leveranciers hun aanwezigheid opmerkten. Zo waren er strikte afspraken over het gebruik van water &ndash; het geruis van de leidingen was immers hoorbaar &ndash; en het doorspoelen van het toilet tijdens de aanwezigheid van buitenstaanders. &#39;We moesten dus zo stil als muisjes zijn&#39;, schrijft Anne op 30 september 1942 naar aanleiding van zo&rsquo;n situatie.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Alle goede voornemens ten spijt toonde&nbsp;het dagelijks leven herhaaldelijk aan dat de praktijk toch weerbarstiger was.&nbsp;

<h1>De begintijd</h1>

In het eerste dagboek, het welbekende &lsquo;rood-geruite&rsquo;, is de beginperiode in het Achterhuis beschreven. Uiteraard was vanwege het nieuwe en onbekende in die periode Annes angst groot. Zowel onderduikers als helpers moesten wennen aan de nieuwe situatie. Na enkele weken besloot&nbsp;Kugler dat de toegang tot het Achterhuis achter een kast verborgen moest worden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Iedereen lette scherp op de gemaakte afspraken: toen&nbsp;Arthur&nbsp;Lewinsohn kwam&nbsp;om met Victor Kugler proefnemingen te doen in de kantoorkeuken, de dagen dat de werkster, de loodgieter of de vertegenwoordigers Hendrik Daatzelaar en Johan Broks kwamen, was&nbsp;iedereen stil en voorzichtig.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Volgens Anne namen ze toen vanwege het niet kunnen gebruiken van het toilet weckflessen en po&rsquo;s mee naar de vliering.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> De onverwachte aanwezigheid van een timmerman leidde&nbsp;dan ook op een keer tot consternatie achter de boekenkast.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Afhankelijkheid</h1>

De onderduikers waren voor hun verzorging volledig afhankelijk van de helpers. Anne maakte zich dan ook zorgen over hun welzijn. Ze vreesde&nbsp;dat de helpers de kans liepen zelf te moeten onderduiken.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;In maart &rsquo;44 stapelden de moeilijkheden zich op. Bep, Miep en Kleiman hadden alle drie met ziekte te kampen, en voor Kugler dreigde&nbsp;tewerkstelling. Om de risico&rsquo;s te beperken, bleef&nbsp;het magazijn de volgende dag gesloten. Alleen Bep zou&nbsp;op kantoor zijn als haar toestand dat toeliet.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Uiteindelijk viet het allemaal nog mee; Beps verkoudheid zette niet door en Kugler wist&nbsp;een attest te bemachtigen dat hem voor verplicht werk behoedde.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Er blijkt uit hoe ver de afhankelijkheid ging, en hoe precair de situatie werd&nbsp;als er inderdaad iets met de helpers zou gebeuren.

<h1>De magazijnmannen</h1>

De eerste acht &agrave; negen maanden van de onderduik ging&nbsp;er van het magazijn geen grote dreiging uit. Beps vader Johan Voskuijl was daar chef, en hij was volledig op de hoogte. Toen hij door een ernstige ziekte zijn werk moest neerleggen, kwam&nbsp;rond maart &rsquo;43 via de Arbeidsbeurs de buitenstaander Willem van Maaren.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Daardoor konden de onderduikers hun afval niet meer via het magazijn wegsluizen, en moesten ze het in de kachels verbranden.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Daar kwam&nbsp;weer de angst uit voort dat omwonenden de schoorsteen op vreemde tijden zagen roken.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Onderduikers en helpers waren niet gelukkig met de nieuwe situatie.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Voor Anne en de anderen werd&nbsp;Van Maaren een aanhoudende bron van angst. Ze spoelden&nbsp;het toilet tijdens kantooruren spaarzaam door om te voorkomen dat hij iets zou opmerken.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp; Als&nbsp;Anne hem verdenkt van betrokkenheid bij diefstallen in het pand omschrijft ze hem als &#39;dat verlopen sujet&#39;.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Van Maaren kreeg&nbsp;in de loop van de tijd in het magazijn verschillende medewerkers. Van hen waren&nbsp;vrijwel geen namen bekend, en Anne duidde&nbsp;ze aan als de &lsquo;magazijnmannen&rsquo;. Alleen J.J. de Kok wordt door haar met name genoemd,<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;hoewel haar vader later verklaarde&nbsp;zijn naam nooit te hebben geweten.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Door het oog van de naald</h1>

Ongebruikelijk aan de onderduik in het Achterhuis is het gegeven dat de acht onderduikers op &eacute;&eacute;n&nbsp;plaats zaten &ndash; en bleven. Vele anderen trokken van adres naar adres, niet zelden ook voorzien van schuilnamen en bijbehorende persoonsbewijzen.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Die mobiliteit bracht&nbsp;uiteraard extra risico&rsquo;s met zich mee. Verblijf op &eacute;&eacute;n adres midden in een drukke stad deeddat echter ook.&nbsp;Bedrijfspanden in de Amsterdamse binnenstad oefenden een grote aantrekkingskracht uit op criminelen. Inbraken en diefstallen waren ook tijdens de bezetting aan de orde van de dag. Het Opekta-pand ontkwam hier dan ook niet aan..&nbsp;Bij een van die gelegenheden overliep Hermann van Pels bijna een insluiper.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> In een ander geval verjoegen &lsquo;de heren&rsquo; een paar inbrekers die door een ingetrapte vulling van de straatdeur trachtten binnen te komen.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> De nachtwaker Martinus Slegers ontdekte het gat en waarschuwde&nbsp;een agent, die vervolgens het pand inspecteerde.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a> Voor de onderduikers was deze situatie, hoewel het met een sisser afliep, zeer beangstigend. Zorgelijk was ook dat die indringers natuurlijk opmerkten dat er zich mensen in het pand ophielden. Bewoning van dergelijke panden was in deze tijd echter ook weer niet zo ongewoon dat zij direct tot de gevolgtrekking moesten komen dat het hier om onderduikers ging.

<h1>Niet zo stil</h1>

Ondanks het principi&euml;le uitgangspunt dat voorzichtigheid en veiligheid voorop stonden, ging&nbsp;het nog wel eens mis. Al in de eerste weken van het onderduiken schrijft Anne over een ruzie tussen het echtpaar Van Pels waarbij &#39;mijnheer zo ontzettend geschreeuwd heeft, dat men het zeker huizenver kon horen.&#39;<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;En tijdens een maaltijd in maart &rsquo;44 werd&nbsp;er in een naburig pand op de muur geklopt. Deze onverwachte nabijheid van een onbekende veroorzaakte uiteraard nervositeit en angst.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> De onderduikers gebruikten onderling ook klopsignalen. Hermann van Pels gaf&nbsp;hier &rsquo;s morgens mee te kennen dat Annes pap boven aan de trap klaarstond,<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> terwijl drie keer kloppen ook &rsquo;s avonds het signaal voor &lsquo;etenstijd&rsquo; was.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>

De onderduikers gingen&nbsp;na kantooruren naar beneden.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-2" rel="footnote">[24]</a>&nbsp;Dan deden&nbsp;ze de was in de kantoorkeuken.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>&nbsp;Pfeffer zat soms aan Kuglers bureau,<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> net als Anne.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a> Anne ging&nbsp;met Margot ook wel naar het voorkantoor.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> In het priv&eacute;kantoor luisterden allen - tot de gedwongen inlevering<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a> - naar de radio.&nbsp;Een van de gevolgen van dit gebruik van de kantoorruimtes was dat, zoals hiervoor bleek, inbrekers of insluipers de aanwezigheid van mensen in pand opmerkten. Na 9 april 1944 volgde&nbsp;dan ook een aanscherping, met als gevolg dat het leven zich weer veel meer achter de boekenkast ging&nbsp;afspelen. Toen Broks in de zomer echter een grote partij aardbeien aanvoerde, ging&nbsp;het schoonmaken en wecken hiervan met zoveel opwinding en rumoer gepaard dat Anne zich afvroeg: &#39;Ja maar, schuilen we nog heus?&#39;&nbsp;Toen later op de dag de accountant in huis was mocht er geen water meer lopen.<a href="#footnote-29" id="footnote-marker-29-1" rel="footnote">[29]</a>&nbsp;In het voorjaar van 1944 hakte Peter tijdens de middagpauze op de vliering hout.<a href="#footnote-30" id="footnote-marker-30-1" rel="footnote">[30]</a>&nbsp;Toen&nbsp;was het magazijnpersoneel de deur uit, maar mogelijke aanwezigheid van de buren was kennelijk geen bezwaar.

Uiteindelijk is het nog altijd onbekend hoe de fatale informatie over de onderduikers in het Achterhuis bij de Sicherheitsdienst is terechtgekomen. Daarom is dan ook niet te zeggen hoe effectief de voorzorgen waren, en of de indiscreties wellicht op de afloop van invloed zijn geweest.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l7qxe" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 20 september 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013,</cite></li>
	<li data-footnote-id="4grer" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek&nbsp;A, 14 augustus 1942, in: Verzameld werk</cite></li>
	<li data-footnote-id="pz9x5" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 5 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nvmze" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 30 september 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="btesn" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 15 oktober 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drk0k" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ji2a" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 16 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8w92v" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 17 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="izg05" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), inv. nr.&nbsp; 23892:&nbsp;&ldquo;Verklaring &ndash; i.z. Gies &amp; Co&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e7ysa" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 18 mei 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jffhy" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 23 november 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fs73l" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 23892: Johannes .Kleiman aan de Politieke Opsporingsdienst, februari 1946 (per abuis gedateerd 1945).</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwysp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 18 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cwg8a" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 21 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nwsbm" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 5 augustus 1943; Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Schaftuurtje&rdquo;, 5 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5cxh5" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 23892: Verklaring Otto Frank, 26 november 1963, p.v.b. No. 86/1963 v.H.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d8qet" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom 1940&ndash;1945,&nbsp; &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965, deel II, p. 248-250.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4rfy7" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 1 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5okhz" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 9 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dljua" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA) Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2036: meldingsapport Warmoesstraat, 9 april 1944, mut. 23.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="exgko" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 22 augustus 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1h3xe" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 10 maart 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w5vb1" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;Wenn die Uhr halb neune sl&auml;gt&quot;, 6 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uw5av" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-24-2">b</a> <cite>Anne Frank, Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis, &ldquo;De Vrijheid in het Achterhuis&rdquo;, 6 augustus 1943, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8ihuh" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank,Verhaaltjes en gebeurtenissen uit het Achterhuis,&nbsp;&ldquo;Zondag&rdquo;, 20 februari 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="umc9o" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek B, 12 december 1942, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="248tn" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 17 en 25 april 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcv51" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2971: ʼBekendmaking&lsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3o7xf" id="footnote-29"><a href="#footnote-marker-29-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 8 juli 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
	<li data-footnote-id="btwsp" id="footnote-30"><a href="#footnote-marker-30-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 25 mei 1944, in: Verzameld werk.</cite></li>
</ol>
</section>

Fear of discovery is a recurring theme in Anne Frank&#39;s diary entries. The eight people in the Secret Annex lived secluded from the outside world. There were &#39;hiding rules&#39; to prevent unwitting staff and visitors such as customers and suppliers from noticing their presence. For example, there were strict agreements on the use of water - as noise from the pipes was audible - and flushing the toilet during the presence of outsiders. &#39;So we had to be as quiet as mice&#39;,&nbsp;Anne wrote on 30 September 1942 in response to such a situation.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> All good intentions notwithstanding, daily life repeatedly showed that this rule was rather hard to maintain.

<h1>The early days</h1>

The first diary, in the well-known &#39;red-checkered&#39; book, describes the early period in the Secret Annex. Naturally, because everything was new and unknown in that period, Anne&#39;s anxiety was high. Both the people in hiding&nbsp;and the helpers had to get used to the new situation. After a few weeks, Kugler decided that access to the Secret Annex should be hidden behind a cupboard.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Everyone paid close attention to the arrangements made: when Arthur&nbsp;Lewinsohn came to do experiments in the office kitchen with Victor Kugler, the days when the maid, the plumber or representatives Hendrik Daatzelaar and Johan Broks visited, everyone was quiet and cautious.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> According to Anne, they then took large jars and chamber pots to the loft because of not being able to use the toilet.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Consequently, the unexpected presence of a carpenter once led to consternation behind the bookcase.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Dependency</h1>

The people in hiding were completely dependent on the helpers for their care. Anne therefore worried about their welfare. She feared that the helpers were at risk of having to go into hiding themselves.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In March &#39;44, difficulties piled up. Bep, Miep and Kleiman were all suffering from illness, and compulsory work was imminent for Kugler. To limit the risks, the warehouse remained closed the next day. Only Bep would be in the office if her condition allowed.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In the end, things didn&#39;t turn out so bad; Bep&#39;s cold did not persist and Kugler managed to get a certificate that saved him from compulsory work.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> It shows how far dependency went, and how precarious the situation became if something did indeed happen to the helpers.

<h1>The warehousemen</h1>

For the first eight to nine months of hiding, there was no major threat from the warehouse. Bep&#39;s father Johan Voskuijl was the manager&nbsp;there, and he was fully aware of the situation. When a serious illness forced him to leave his job, the outsider Willem van Maaren was sent by the Labour Exchange around March &#39;43.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> As a result, the people in the Secret Annex could no longer dispose of their waste through the warehouse, and had to burn it in the stoves.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> This in turn led to fears that local residents would see the chimney smoking at odd hours.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> The people in hiding and the helpers were not happy with the new situation.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> For Anne and the others, Van Maaren became a persistent source of worry. They flushed the toilet sparingly during office hours to avoid him noticing anything.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> When Anne suspected him of involvement in thefts in the premises, she refers to him as having &quot;a shady past&quot;.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Van Maaren had several employees in the warehouse over time. Almost none of their&nbsp;names were known, and Anne referred to them as the &#39;warehousemen&#39;. Only J.J. De Kok was named by her,<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> although her father later said he never knew his name.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<h1>Through the eye of the needle</h1>

The period in the Secret Annex was unusual in that the eight people in hiding were - and remained - in one place. Many others moved from address to address, not infrequently also provided with pseudonyms and accompanying identity cards.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Such mobility obviously entailed additional risks. However, staying at one address in the middle of a busy city did too. Business premises in Amsterdam&#39;s city centre exerted a strong attraction on criminals. Break-ins and thefts were also commonplace during the occupation. The Opekta premises were no exception. On one such occasion, Hermann van Pels almost stumbled into a burglar.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> In another instance, &#39;the gentlemen&#39; chased away a pair of burglars who tried to enter through a kicked-in panel on the street door.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Night watchman Martinus Slegers discovered the hole and alerted a policeman, who then inspected the premises.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>&nbsp;Although this situation worked out alright in the end, it was very frightening for the people in hiding. What was also worrying was that those intruders would naturally have noticed that people were hiding in the premises. But then again, occupation of such premises was not so unusual at this time that they would immediately have drawn the conclusion that these were people in hiding.

<h1>Not so quiet</h1>

Despite the principle that caution and safety were paramount, things still went wrong from time to time. Already in the first weeks of hiding, Anne writes about an argument between the Van Pels couple during which &quot;&#39;Mr v.P. yelled so much that they must surely have been able to hear him houses away&quot;.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> And during a meal in March &#39;44, there was a knock on the wall in a neighbouring building. This unexpected proximity of a stranger naturally caused nervousness and fear.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a> The people in the Secret Annex also used knock signals among themselves. Hermann van Pels used this to signal in the morning that Anne&#39;s porridge was ready at the top of the stairs,<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> while three knocks in the evening was also the signal for &#39;dinner time&#39;.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>

The people in the Secret Annex went downstairs after office hours.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-2" rel="footnote">[24]</a> They did laundry in the office kitchen at that time.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a> Pfeffer sometimes sat at Kugler&#39;s desk,<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a> as did Anne.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a> Anne also sometimes went with Margot to the front office.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a> In the private office, they all listened to the radio - until it had to be handed in<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a> . One of the consequences of this use of the offices was that, as shown above, burglars or other intruders could have noticed the presence of people in the building. A tightening of procedures followed after 9 April 1944, therefore, with the result that life again became lived much more behind the bookcase. However, when Broks brought in a large batch of strawberries in the summer, the cleaning and racking of these was accompanied by such excitement and noise that Anne wondered, &#39;Yes but&nbsp;are we really in hiding?&#39; Later that day, when the accountant was in the building, no-one was allowed to run any&nbsp;water.<a href="#footnote-29" id="footnote-marker-29-1" rel="footnote">[29]</a> In the spring of 1944, Peter chopped wood in the loft during lunch breaks.<a href="#footnote-30" id="footnote-marker-30-1" rel="footnote">[30]</a> By then the warehouse staff had left the building, but the possible presence of the neighbours was apparently no reason not to proceed.

Ultimately, it is still unknown how the fatal information about the people in hiding in the Secret Annex got to the Sicherheitsdienst. It is therefore impossible to say how effective the precautions were, and whether indiscretions may have influenced the outcome.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l7qxe" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 20 September 1942, in: The Collected Works, transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019,</cite></li>
	<li data-footnote-id="4grer" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version&nbsp;A, 14 August 1942, in: The Collected Works</cite></li>
	<li data-footnote-id="pz9x5" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 5 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nvmze" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 30 September 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="btesn" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 15 October 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drk0k" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 2 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ji2a" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 16 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8w92v" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 17 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="izg05" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), inv. nr.&nbsp; 23892:&nbsp;&ldquo;Verklaring &ndash; i.z. Gies &amp; Co&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e7ysa" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 18 May 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jffhy" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 23 November 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fs73l" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 23892: Johannes .Kleiman aan de Politieke Opsporingsdienst, februari 1946 (per abuis gedateerd 1945).</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwysp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 18 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cwg8a" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 21 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nwsbm" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 5 August 1943; Tales and events from the Secret Annexe, &ldquo;Lunch break&rdquo;, 5 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5cxh5" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 23892: Verklaring Otto Frank, 26 november 1963, p.v.b. No. 86/1963 v.H.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d8qet" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom 1940&ndash;1945,&nbsp; &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965, deel II, p. 248-250.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4rfy7" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 1 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5okhz" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 9 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dljua" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA) Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2036: meldingsapport Warmoesstraat, 9 april 1944, mut. 23.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="exgko" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 22 August 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1h3xe" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 10 March 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w5vb1" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annexe, &ldquo;Wenn die Uhr halb neune sl&auml;gt....&quot;, 6 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uw5av" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-24-2">b</a> <cite>Anne Frank, Tales and events from the Secret Annexe, &ldquo;Freedom in the Annexe&rdquo;, 6 August 1943, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8ihuh" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Anne Frank,Tales and events from the Secret Annexe,&nbsp;&ldquo;Sunday&rdquo;, 20 February 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="umc9o" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version B, 12 December 1942, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="248tn" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 17 and 25 April 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcv51" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2971: ʼBekendmaking&lsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3o7xf" id="footnote-29"><a href="#footnote-marker-29-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 8 July 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
	<li data-footnote-id="btwsp" id="footnote-30"><a href="#footnote-marker-30-1">^</a> <cite>Anne Frank, Diary Version A, 25 May 1944, in: The Collected Works.</cite></li>
</ol>
</section>

Muisstil: de angst voor ontdekking

De onderduikers in het Achterhuis waren er voortdurend beducht op dat onwetende personeelsleden of  bezoekers hun aanwezigheid zouden opmerken.

The people in the Secret Annex were constantly worried that unwitting staff or visitors would notice their presence.

De reden om onder te duiken was meestal om te ontkomen aan de Jodenvervolging, de gedwongen Arbeidsinzet, of omdat men gezocht werd wegens illegale activiteiten.

The reason to go into hiding was usually to escape persecution of Jews, forced labour deployment, or because one was wanted for illegal activities.

Onderduik

Onderduiken was het zich verbergen voor de politie of de Duitsers, vaak voor langere tijd.

To go into hiding was to hide from the police or Germans, often for long periods of time.

Het Achterhuis op Prinsengracht 263, Amsterdam, was de onderduikplek van Anne Frank met haar ouders en zus Margot, Hermann en Auguste van Pels met hun zoon Peter, en Fritz Pfeffer.

The Secret Annex at Prinsengracht 263, Amsterdam, was the hiding place of Anne Frank with her parents and sister Margot, Hermann and Auguste van Pels with their son Peter, and Fritz Pfeffer.

1942 Onderduiken