Otto en de anderen nemen de tram van Novy Bierum naar Katowice. Ze worden daar ondergebracht in een gebouw bij een oude mijn, en later in een schoolgebouw. Al snel ontdekken ze dat er bij de lokale bevolking veel vraag is naar kleding. Veel overlevenden hebben allerlei kledingstukken uit Auschwitz meegenomen. Die komen nu goed van pas om te ruilen voor geld of eten. Officieel is het verboden om de stad in te gaan, maar daar trekken de ex-gevangenen zich weinig van aan. Vanaf zijn bevrijding noteert Otto zijn belevenissen in een notitieboekje. In Katowice wordt hij een aantal keren uitgenodigd om bij mensen mee te eten.

Op 5 maart 1945 reisde Otto Frank van Auschwitz&nbsp;naar Katowice.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Daar hoorde hij op 22 maart van Rosa de Winter-Levy dat zijn vrouw Edith was omgekomen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het was een bericht dat, zo schreef Otto op 28 maart in een brief aan zijn moeder, hem &lsquo;zo hard getroffen&rsquo; had, &lsquo;dat ik niet helemaal de oude ben&rsquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Zijn enige hoop was nu dat zijn dochters nog in leven waren. In zijn notitieboekje noteerde Otto dat hij van Rosa de Winter-Levy had gehoord dat zijn dochters in oktober waren vertrokken uit Auschwitz.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Eind maart 1945 werden de Nederlanders die verbleven in Katowice opgeroepen om naar Tsjernivtsi te gaan, waar ze na zes dagen treinreis aankwamen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="t1vyd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: &#39;<a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2328257" target="_blank">Nog eenmaal een blik op het zo gehate en nu verlaten Birkenau</a>&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ugis8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wtp8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Viel kann ich nicht schreiben, denn die Nachricht von Edith&rsquo;s Tod am 6. I. 45, die ich jetzt erhielt, hat mich doch so getroffen, dass ich nicht ganz der Alte bin.&rsquo; AFS, AFC, OFA, inv.nr. 17, Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9x1bk" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p. 304-305; AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1ctvg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 305. Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 38-39.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

On 5 March 1945, Otto Frank travelled from Auschwitz to Katowice.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> There, on 22 March, he heard from Rosa de Winter-Levy that his wife Edith had died.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;It was a message that, Otto wrote in a letter to his mother on 28 March, had hit him &quot;so hard&quot;, &quot;that I am not quite the same&quot;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> His only hope now was that his daughters were still alive. In his notebook, Otto noted that he had heard from Rosa de Winter-Levy that his daughters had left Auschwitz in October.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In late March 1945, the Dutch staying in Katowice were summoned to Chernivtsi, where they arrived after six days of train travel.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="568hm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: &#39;<a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2328257" target="_blank">Nog eenmaal een blik op het zo gehate en nu verlaten Birkenau</a>&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ugis8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA)OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wtp8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Viel kann ich nicht schreiben, denn die Nachricht von Edith&rsquo;s Tod am 6. I. 45, die ich jetzt erhielt, hat mich doch so getroffen, dass ich nicht ganz der Alte bin.&rsquo; AFS, AFC, reg. code OFA_017: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9x1bk" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p. 304-305;&nbsp; AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1ctvg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 305. Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 38-39.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Tasje van grauw-wit katoen, (een sluiting van papiertouw) voorzien van blauwe, ingedrukte strepen. Met de hand gestikt met rood garen. Gebruikt in Auschwitz door Otto Frank? Registratie van Rijn 14. Bevatte vetvrij papier met daarin gevouwen Raucherkarte

Niet in gebruik

A_OFrank_II_001

Tasje dat Otto Frank gebruikte in Auschwitz

Katowice ligt in het zuiden van Polen en is de hoofdstad van Silezi&euml;. Na de Duitse inval in 1939, werd dit deel van Polen door Duitsland geannexeerd en heette de nieuwe provincie voortaan de Gau Oberschlesien. In januari 1945 werd de stad veroverd door het Rode leger en weer aan Polen toegewezen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Na de bevrijding van Auschwitz werd Katowice een opvangplaats voor overlevenden uit de kampen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="bsmzq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Katowice" target="_blank">Katowice</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2i7yf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2328257" target="_blank">&#39;Nog eenmaal een blik op het zo gehate en nu verlaten Birkenau&#39;</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Katowice&nbsp;is the capital city of Silesia in southern Poland. After the German invasion in 1939, this part of Poland was annexed by Germany and the new province was henceforth called Gau Oberschlesien. In January 1945 the city was captured by the Red Army and returned to Poland.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After the liberation of Auschwitz, Katowice became a relief center for survivors from the camps.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="vuug1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Katowice" target="_blank">Katowice</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="spras" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>See: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2328257" target="_blank">&#39;Nog eenmaal een blik op het zo gehate en nu verlaten Birkenau&#39;</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Terugreis Otto Frank: Katowice

Na zijn herstel in een ziekenzaal in Auschwitz verbleef Otto Frank van 5 maart tot 1 april in Katowice. Daar hoorde hij dat zijn vrouw Edith in Auschwitz was omgekomen.

After recovering in an infirmary, Otto Frank stayed in Katowice from 5 March to 1 April. There he learned that his wife Edith had died in Auschwitz.

Katowice

Na 9 mei 1945 kwamen ongeveer 5.500 Joden terug uit Duitse concentratiekampen. Ongeveer 16.000 Joden kwamen tevoorschijn uit de onderduik en nog ongeveer 15.000 Joden die op andere manieren aan de vervolging waren ontsnapt of naar het buitenland &nbsp;waren gevlucht.

After 9 May 1945, about 5,500 Jews returned from German concentration camps. About 16,000 Jews emerged from hiding and another 15,000 Jews returned who had otherwise escaped persecution or fled abroad.

Terugkeer

Met Terugkeer wordt hier bedoeld de na de bevrijding ongeregelde terugkeer van personen naar Nederland, na een (al dan niet gedwongen) verblijf in het buitenland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

'Return' in this context refers to the unregulated return of persons to the Netherlands after the liberation, following a stay (forced or otherwise) abroad during World War II.

Otto Frank reisde op 5 maart 1945 van Auschwitz naar Katowice. Daar verbleef hij tot 1 april.

Otto Frank travelled from Auschwitz to Katowice on 5 March 1945. He stayed there until 1 April.

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december &#39;33 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;de Jong werd geboren in Amsterdam, groeide op in Belgi&euml; en studeerde af als econoom. Hij werkte als accountant bij het HEMA hoofdkantoor waar hij zijn vrouw Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015) ontmoette.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 5 augustus 1942 trouwden zij in Amsterdam. Dit mocht niet meer bij het stadhuis, dus trouwden ze in het gebouw van de joodse gemeente op de Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Onderduik</h1>

Begin 1943 dook Philip samen met Lenie onder bij een neef van hem in Den Haag. Daar verbleven ze tot de groep verraden werd eind 1943. Zijn neef, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), werd op 4 september 1944 in kamp Vught gefusilleerd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Philip en zijn vrouw wisten te ontkomen en gingen met de trein naar Amsterdam waar ze tijdelijk bij vrienden konden onderduiken. Van daaruit werd een onderduikadres in Friesland geregeld. Vanaf maart of april 1944 zaten ze ondergedoken bij een arbeidersgezin met twee kinderen. Begin augustus 1944 werd het huis verraden en werden Philip, zijn vrouw en de man van het onderduikgezin gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Via Lemmer, Leeuwarden en Assen, kwamen Philip en Lenie van Naarden op 12 augustus 1944 in kamp Westerbork aan. Daar werden ze gerekend tot strafgevallen en kwamen ze, net als de familie Frank, in strafbarak 67 terecht.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Ze werden tewerkgesteld bij de batterijen. In Westerbork ontmoetten ze voor het eerst de familie Frank. Philip had goed contact met Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Op 3 september 1944 gingen Philip en zijn vrouw net als de familie Frank op transport naar Auschwitz.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een reis van drie dagen kwamen ze in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan in Auschwitz-Birkenau. Daar werden Philip en Lenie op de rampe van elkaar gescheiden. Na de selectie en registratie werden de gevangenen kaalgeschoren en kregen ze een nummer op hun arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip kreeg daarbij het nummer B9223, zijn vrouw Lenie het nummer A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip werd na de selecties en registratie overgeplaatst in het Stammlager, Auschwitz-I. Eind oktober 1944 werd hij ingedeeld bij het arbeidscommando Peterson waarbij onder barre omstandigheden graaf- en spitwerk moest verrichten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na twee maanden werd Philip op 20 december 1944 met bevroren handen en voeten opgenomen in een ziekenbarak. Daar werd hij op 27 januari 1945 door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Terugtocht</h1>

Philip de Jong hield tijdens de terugreis naar Nederland een reisverslag bij. Ook Otto Frank noteerde in een notitieboekje wat hij meemaakte tijdens de terugreis. Daarin noteerde Otto dat hij &lsquo;Filip de Jong (HEMA)&rsquo; was tegengekomen. Philip reisde op 11 maart 1945 naar Kattowice, waar Otto Frank waarschijnlijk al vanaf 5 maart verbleef. Vanaf Kattowice gingen zij op 1 april met de trein verder naar Tsjernivtsi waar ze op na een lange treinreis op 7 april aankwamen. Op 21 april moeten ze met de trein verder naar Odessa. Net als Otto moest Philip hier een maand wachten op verder vervoer. Op 20 mei werden ze uiteindelijk met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille gevaren, waar ze op 27 mei aankwamen. Vanuit Marseille reisde Philip verder met de trein richting Nederland. Eenmaal in Amsterdam ging Philip naar zijn goede vriend Chris Allebes, waar hij en Lenie hadden afgesproken om naar toe te gaan, als ze de kampen overleefden.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Een maand later werd hij verrast door de terugkeer van zijn vrouw. Lenie schreef op 30 juni 1945 in haar dagboek:

<blockquote>&lsquo;Ik bel aan en er word opengedaan door Chris. Die zegt niets maar loodst me heel rustig naar binnen, omdat hij Flip wil verrassen. Die staat heel rustig in de keuken tuinbonen te doppen.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Snel na zijn terugkeer ging Philip weer aan het werk bij HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Philip en Lenie kregen twee kinderen. Philip overleed onverwacht snel op 19 april 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Belgi&euml;; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (aug &rsquo;38), Zuider-Amstellaan 146-II (mei &lsquo;40), Tugelaweg 127-II (juli &rsquo;40), Lekstraat 162-I (juli &rsquo;45), &nbsp;Stadionweg 214-II (aug &rsquo;45), Uiterwaardestraat 142hs (juni &rsquo;48), Jekerstraat 63-I (feb &rsquo;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> de Jong was born in Amsterdam, grew up in Belgium and graduated as an economist. He worked as an accountant at the HEMA head office where he met his wife Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> On 5 August 1942, they married in Amsterdam. This was no longer allowed at the city hall, so they married in the Jewish community building at Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Hiding</h1>

In early 1943, Philip and Lenie went into hiding with a cousin of his in The Hague. There they stayed until the group was betrayed in late 1943. His cousin, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), was shot at Camp Vught on 4 September 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Philip and his wife managed to escape and took the train to Amsterdam, where they were able to go into temporary hiding with friends. From there, a hiding address in Friesland was arranged. From March or April 1944, they were in hiding with a working-class family with two children. In early August 1944, the house was betrayed and Philip, his wife and the husband of the family providing the hiding place were arrested.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportation</h1>

Philip and Lenie van Naarden were sent to Camp Westerbork via Lemmer, Leeuwarden and Assen, arriving on 12 August 1944. There they were considered&nbsp;punishment cases and, like the Frank family, ended up in punishment hut 67.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They were put to work on the batteries. In Westerbork, they met the Frank family for the first time. Philip had good contact with Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

On 3 September 1944, Philip and his wife were put on a transport to Auschwitz, along with the Frank family.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> After a three-day journey, they arrived in Auschwitz-Birkenau on the night of 5-6 September 1944. There, Philip and Lenie were separated on the rampe. After selection and registration, the prisoners were shaved bald and a number was tattooed on their arms.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip was issued the number B9223, his wife Lenie the number A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip was transferred to the Stammlager, Auschwitz-I, after the selections and registration. At the end of October 1944, he was assigned to the Peterson labour command where, under harsh conditions, he had to dig and turn&nbsp;the earth.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After two months, Philip was admitted to an infirmary with frozen hands and feet on 20 December 1944. There he was liberated by the Soviet army on 27 January 1945.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Return</h1>

Philip de Jong kept a travel log during the trip back to the Netherlands. Otto Frank also noted in a notebook what he experienced during the return trip. In it, Otto noted that he had encountered &#39;Filip de Jong (HEMA) &#39;. Philip travelled to Kattowice on 11 March 1945, where Otto Frank had probably been staying from 5 March. From Kattowice, they continued by train on 1 April to Chernivtsi, where they arrived on 7 April after a long train journey. On 21 April, they had to continue by train to Odessa. Like Otto, Philip had to wait a month here for further transport. On 20 May, they were finally ferried on the New Zealand ship the Monowai to Marseille, where they arrived on 27 May. From Marseille, Philip continued travelling by train towards the Netherlands. Once in Amsterdam, Philip went to see his good friend Chris Allebes, where he and Lenie had agreed to go if they survived the camps.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> A month later, he was surprised by his wife&#39;s return. Lenie wrote in her diary on 30 June 1945 :

<blockquote>&#39;I ring the bell and the door is opened by Chris. He doesn&#39;t say anything but quietly leads me inside, because he wants to surprise Flip. He&#39;s quietly standing in the kitchen shelling broad beans.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Soon after his return, Philip went back to work at HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Philip and Lenie had two children. Philip died unexpectedly on 19 April 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> Addresses: Belgium; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (Aug &#39;38), Zuider-Amstellaan 146-II (May &#39;40), Tugelaweg 127-II (July &#39;40), Lekstraat 162-I (July &#39;45), Stadionweg 214-II (Aug &#39;45), Uiterwaardestraat 142hs (June &#39;48), Jekerstraat 63-I (Feb &#39;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix de Jong leerde Otto Frank kennen in kamp Westerbork. Net als Otto overleefde hij Auschwitz. Na de bevrijding reisden ze samen terug naar Nederland.

Philip Felix de Jong met Otto Frank in camp Westerbork. Like Otto, he survived Auschwitz. After liberation, they travelled back to the Netherlands together.

Philip de Jong

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 943).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy zat  in hetzelfde transport als waarmee de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau werd gedeporteerd. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter - Levy

Een school in Katowice

Van alle onderduikers in het Achterhuis heeft alleen de vader van Anne, Otto Frank, de Holocaust overleefd. In dit verhaal lees je over zijn terugkeer van het concentratiekamp Auschwitz naar Amsterdam.  Een reconstructie op basis van Otto’s notities, andere getuigenissen en documenten. Klik door de slides voor het verhaal en op de markers voor meer informatie.