Op 27 mei 1945 arriveert de 'Monowai' in Marseille. Aan de ontvangst daar bewaren velen van de groep warme herinneringen. In de getuigenissen is sprake van volksliederen op de kade, rijkelijk voedsel, en wat geld en documenten die de reis naar Nederland vergemakkelijken. De groep krijgt ook gelegenheid om briefkaarten naar huis te sturen. Otto stuurt een telegram naar zijn moeder. De treinreis door Frankrijk, waarbij de trein op bijna elk station stopt, voelt als een feest. Koffie, brood, wijn, van alles wordt aangeboden door de enthousiaste bevolking. In België is de ontvangst al iets minder hartelijk en in Nederland is de ontvangst volgens de getuigenissen ronduit kil.

Met het Nieuw-Zeelandse schip de&nbsp;Monowai vertrok Otto Frank op 21 mei 1945 uit Odessa naar Marseille.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Tijdens de bootreis stierf&nbsp;Debora Delden (1923-1945), een kennis uit Amsterdam van Miep en Jan Gies, wier naam Otto op 11 maart in zijn notitieboekje had genoteerd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 26 mei 1945 schreef Otto brieven aan zijn moeder en Robert van het schip.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Na Istanbul, Kreta, Sardini&euml; en Corsica kwam uiteindelijk de Franse kunst in zicht.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter schreef: &lsquo;Heel kalm loopt ons schip, de ,,Monoway&rdquo;, op 27 Mei Marseille binnen. Het is een geweldige ontvangst aan de kade staat een muziekcorps, dat &rsquo;t Wilhelmus en de Marseillaise speelt.&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Otto stuurde bij aankomst in Marseille op 27 mei een telegram aan familie Elias-Frank in Bazel waarin hij schreef: &lsquo;ARRIVEE BONNE SANTE MARSEILLE PARTONS PARIS BAISERS &ndash; OTTO FRANK&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;De formulering &quot;partons Paris&quot; leidde bij de familie tot de veronderstelling dat het gezin herenigd was. De brief van 28 maart, waarin Otto Frank schreef over de dood van Edith, was toen dus nog niet bij de familie in Bazel aangekomen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

Na aankomst werd iedereen geregistreerd, medisch onderzocht en waren er belegde broodjes en wijn.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Daarna ging Otto met de trein richting Nederland waar hij op 31 mei 1945 aankwam in Roermond.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qx95j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: New Zealand History:&nbsp;<a href="https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father" target="_blank">Monowai&nbsp;&ndash; the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>; Wikipedia: <a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Monowai_(Schiff,_1925)" target="_blank">Monowai (Schiff, 1925)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ceapn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Stoppelman: Brief Max Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999; AFS, Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dw033" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern en Robert Frank, 26 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5ixzl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 21 t/m 26 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e3874" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.43. Zie ook: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8la5b" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan familie Elias-Frank, 27 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pmz1c" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 27 mei.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Otto Frank left Odessa for Marseille on 21 May 1945 on the New Zealand ship the Monowai.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> During the sailing, Debora Delden (1923-1945), an acquaintance from Amsterdam of Miep and Jan Gies, whose name Otto had noted in his notebook on 11 March, died.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;On 26 May 1945, Otto wrote letters to his mother and Robert from the ship.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Passing Istanbul, Crete, Sardinia and Corsica, the French coast finally came into sight.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter wrote: &quot;Very calmly our ship, the&nbsp;&quot;Monoway&quot;, enters Marseille on 27 May. There is a great reception, on the quay there is a music band, playing the Dutch National Anthem and the Marseillaise.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Otto sent a telegram to the Elias-Frank family in Basel on arrival in Marseille on 27 May in which he wrote: &#39; ARRIVEE BONNE SANTE MARSEILLE PARTONS PARIS BAISERS - OTTO FRANK &#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> The wording &#39;partons Paris&#39; led the family to assume that the family had been reunited. So the letter of 28 March, in which Otto Frank wrote about Edith&#39;s death, had not reached the family in Basel by then.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

Upon arrival, everyone was registered, medically examined and there were sandwiches and wine.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Otto then took the train towards the Netherlands where he arrived in Roermond on 31 May 1945.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4hdbv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: New Zealand History:&nbsp;<a href="https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father" target="_blank">Monowai&nbsp;&ndash; the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>; Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/HMNZS_Monowai_(F59)" target="_blank">HMNZS Monowai (F59)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ceapn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Stoppelman: Brief Max Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999; AFS, Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dw033" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern en Robert Frank, 26 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5ixzl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 21 t/m 26 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e3874" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.43. Also see: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseilaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8la5b" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan familie Elias-Frank, 27 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pmz1c" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 27 mei.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Via de Zwarte Zee, de Bosporus en de Middellandse Zee kwam de boot aangekomen in de Franse havenstad.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7fhhd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

The boat arrived in the French port city via the Black Sea, the Bosphorus and the Mediterranean Sea.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ltosa" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a></cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Terugreis Otto Frank: met de Monowai naar Marseille

Op 21 mei 1945 vertrok Otto Frank met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai uit Odessa naar Marseille. Daar kwam hij op 27 mei 1945 aan.

On May 21, 1945, Otto Frank left Odessa bound for Marseille on the New Zealand ship Monowai. He arrived on 27 May 1945.

Marseille

Na 9 mei 1945 kwamen ongeveer 5.500 Joden terug uit Duitse concentratiekampen. Ongeveer 16.000 Joden kwamen tevoorschijn uit de onderduik en nog ongeveer 15.000 Joden die op andere manieren aan de vervolging waren ontsnapt of naar het buitenland &nbsp;waren gevlucht.

After 9 May 1945, about 5,500 Jews returned from German concentration camps. About 16,000 Jews emerged from hiding and another 15,000 Jews returned who had otherwise escaped persecution or fled abroad.

Terugkeer

Met Terugkeer wordt hier bedoeld de na de bevrijding ongeregelde terugkeer van personen naar Nederland, na een (al dan niet gedwongen) verblijf in het buitenland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

'Return' in this context refers to the unregulated return of persons to the Netherlands after the liberation, following a stay (forced or otherwise) abroad during World War II.

Otto Frank vertrok op 21 mei 1945 vanuit Odessa met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille. Daar kwam hij op 27 mei 1945 aan.

On 21 May 1945, Otto Frank left Odessa on the New Zealand ship the Monowai for Marseille. He arrived there on 27 May 1945.

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was&nbsp;medegevangene van Otto Frank in Auschwitz I, en reisgenoot bij de repatri&euml;ring via Odessa en Marseille.

Konijn was&nbsp;met een niet-Joodse vrouw getrouwd en daarom als &lsquo;gemengd gehuwde&rsquo; beschermd tegen deportatie. Op 25 juni 1944 werd&nbsp;hij in Heemstede gearresteerd omdat hij, naar eigen zeggen, weigerde&nbsp;werkzaamheden op Schiphol te verrichten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Of het met bovenstaande in verband staat is niet bekend, maar op 7 juli 1944 bracht een Landwachter hem naar het politiebureau op het Amsterdamse Leidseplein. Hij had&nbsp;medische verzorging nodig.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Toen hij onder bewaking in het Wester Gasthuis (de toenmalige benaming van het Wilhelmina Gasthuis) lag, werd&nbsp;hij in de ochtend van 18 juli 1944 bevrijd. Drie mannen in witte jassen kwamen de kamer binnen en bedwelmden de bewaker met chloroform. Ze namen ook diens pistool en patronen mee.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> 
Op 25 juli 1944 werd&nbsp;Konijn in de Andreas Schelfhoutstraat opnieuw gearresteerd, nu door de SD&rsquo;er Pieter Schaap.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 3 september 1944 maakte Barend Konijn deel uit van het transport van Westerbork naar Auschwitz. Als gemengd gehuwde kreeg&nbsp;hij daar het registratienummer 195348. Gemengd gehuwden hadden&nbsp;een betere status dan &lsquo;gewone&rsquo; Joodse gevangenen. Ze waren door een andere nummering herkenbaar en bleven buiten de selecties voor de gaskamer. Eind oktober 1944 kwam&nbsp;hij in een ziekenbarak terecht, waar hij tot de bevrijding van het kamp op 27 januari 1945 bleef.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> Op 15 en 23 maart 1945 stuurde&nbsp;hij met hulp van het Poolse Rode Kruis twee briefkaarten naar huis.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Hij maakte dezelfde repatri&euml;ringsreis mee als Otto Frank. Onderweg was hij jarig en kreeg&nbsp;daarom van Otto wit brood met boter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was firmant in de conserven- en zuidvruchtenhandel De Winter &amp; Konijn, met vestigingen in Amsterdam en Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Hij trad&nbsp;op als referentie bij Otto Franks naturalisatieprocedure.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Adres:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-2" rel="footnote">[11]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="9w1qv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Hij werd volgens zijn dochter Jos&eacute;phine &ldquo;ook wel&rdquo; Bernard genoemd. Een anonieme grafrede, waarvan de geschreven tekst in haar bezit is spreekt de overledene ook aan als &ldquo;Bernard&rdquo;. Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: grafrede uitgesproken door een voormalig medegevangene, waarschijnlijk S. van Thijn (23 november 1894), zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zilrm" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h5xl7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer. 5422): Gezinskaart B. Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="81hli" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite><a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/" target="_blank">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-11-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz I, and a travelling companion during the repatriation via Odessa and Marseille.

Konijn was married to a non-Jewish woman and was therefore protected against deportation as having a &#39;mixed marriage&#39;. On 25 June 1944, he was arrested in Heemstede because, according to him, he had refused to work at Schiphol.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Whether it is related to the above is not known, but on 7 July 1944 a Landwachter brought him to the police station on Leidseplein in Amsterdam. He needed medical attention.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>While he was under guard in the Wester Gasthuis (the name of the Wilhelmina Gasthuis at that time), he was freed in the morning of 18 July 1944. Three men in white coats entered the room and chloroformed the guard. They also took his pistol and cartridges..<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> 
On 25 July 1944, Konijn was arrested again in Andreas Schelfhoutstraat, this time by SD officer Pieter Schaap..<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 3 September 1944, Barend Konijn was on the transport from Westerbork to Auschwitz. As a mixed marriage man, he was given the registration number 195348. Mixed married couples had a better status than &#39;normal&#39; Jewish prisoners. They were identifiable through a different numbering system and they were not selected for the gas chamber. In late October 1944, he was transferred to a sickbay barrack, where he stayed until the liberation of the camp on 27 January 1945.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> On 15 and 23 March 1945, with the help of the Polish Red Cross, he sent two postcards home.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> He went on the same repatriation trip as Otto Frank. On the way, it was his birthday, so Otto gave him white bread and butter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was a partner in the canning and dried fruit trade De Winter &amp; Konijn, with branches in Amsterdam and Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>;<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

He acted as a reference during Otto Frank&#39;s naturalisation procedure.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Address:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-2" rel="footnote">[11]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rhros" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>According to his daughter Jos&eacute;phine, he was also addressed as Bernard. In anonymous eulogy in her possession, the deceased is also addressed as &ldquo;Bernard&rdquo;. Property of Jos&eacute;phine Konijn: eulogy read by a former fellow prisoner, probably S. van Thijn (23 November 1894), undated (May 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zilrm" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h5xl7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer. 5422): Gezinskaart B. Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="81hli" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite><a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/" target="_blank">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-11-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend Konijn was een medegevangene van Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn

Clara Ehbrecht&nbsp;was een kampgenote van de familie Frank. Ze was een halfzus van Gerdina Selma Gendering.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Haar beroep was verpleegster met de kwalificaties &lsquo;het witte kruis&rsquo; (basisverpleegkundige), &lsquo;ooievaartje&rsquo; (kraamverpleegkundige) en &lsquo;het zwarte kruis&rsquo; (psychiatrisch verpleegkundige). Onder die laatste bevoegdheid werkte ze v&oacute;&oacute;r 1935 in het &lsquo;Apeldoornsche Bos&rsquo;.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Tussen 1935 en 1953 woonde&nbsp;ze in Amsterdam op veel verschillende adressen, waaronder het adres van de Centrale Isra&euml;lietische Ziekenverpleging, het Joodse Oude lieden Gesticht, het Portugees-Isra&euml;litisch Ziekenhuis en de Joodse Invalide.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 21 augustus 1944 werd zij gearresteerd&nbsp;SD-rechercheur Maarten&nbsp;Spaans uit Den Haag. Spaans was als lid van de Documentatiedienst van de Haagse politie een berucht &lsquo;Jodenjager&rsquo;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Hij leverde haar af aan bureau Linnaeusstraat te Amsterdam. Vooruitlopend op transport naar Den Haag bracht een agent haar over naar het Amsterdamse Hoofdbureau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Daar werd ze opgesloten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;

Ze maakte deel uit van het transport van Westerbork naar Auschwitz op 3 september 1944.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Ondanks het feit dat haar vader niet-Joods was, had ze geen beschermde status en hoorde&nbsp;ze bij de gewone H&auml;ftlinge. Naar eigen zeggen, zat ze in dezelfde wagon als de familie Frank en verbleef ze in Auschwitz-Birkenau met Edith, Margot en Anne Frank in dezelfde barak. Na de bevrijding maakte ze net als Otto Frank de repatri&euml;ringsreis via Odessa naar Nederland.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

In 1955 trouwde ze met de Poolse Holocaustoverlevende Abram Bergerfraint.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Na het overlijden van Otto Frank tekende ze in 1980 bij de Anne Frank Stichting het condoleanceregister met een korte vermelding van haar connectie met de familie Frank.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Amsterdam; Apeldoorn; Jacob Obrechtstraat 92, Amsterdam (CIZ, 1935 &ndash; &lsquo;39); Nieuwe Kerkstraat 135, Amsterdam (Joodse Oudelieden Gesticht, 1939 &ndash; &rsquo;40); Plantage Franschelaan 8, Amsterdam (PIZ, 1944); Weesperplein 1, Amsterdam (JI, 1946 &ndash; &rsquo;53).<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3mvf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegansnummer 30238): Archiefkaarten C.W.E.H. Ehbrecht en G.S. Gendering, beiden dochters van Leentje Gendering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9mkgc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodse-Raadkaart C.W.E.H. Ebrecht, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130282081" target="_blank">Document ID 130282081</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8mhbf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.W.E.H. Ehbrecht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gdhlf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI. Juli &rsquo;42 &ndash; Mei &rsquo;43, Den Haag: Martinus Nijhoff, 1975, p. 328.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dp9i9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegangsnummer 5225), inv. nr. 6283: Rapporten bureau Linnaeusstraat, 21 augustus 1944, mut. 16.10 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="by2ii" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7202: fouilleringsregister 21 augustus 1944, mut. 17.45 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hmq2y" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ssgw7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_066: Condoleanceregister voor Otto Frank, 1980.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fsccb" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegangsnummer 5009), inv. nr. 7632: Register van geboorteakten, deel 13, 13v, akte 7353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05g2w" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart C.W.E.H. Ebrecht.</cite></li>
</ol>
</section>

Clara Ehbrecht was a camp mate of the Frank family. She was a half sister of Gerdina Selma Gendering.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Her profession was nurse, with the qualifications &#39;the white cross&#39; (basic nurse), &#39;little stork&#39; (maternity nurse) and &#39;the black cross&#39; (psychiatric nurse). Under this last qualification, she worked in the &#39;Apeldoornsche Bos&#39; before 1935.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Between 1935 and 1953 she lived at many different addresses in Amsterdam, including the address of the Central Israeli&nbsp;Hospital, the Jewish Old People&#39;s Home, the Portuguese-Israeli Hospital and the Jewish Invalid Home.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 21 August 1944, she was arrested by SD detective Maarten Spaans from The Hague. As a member of the Documentation Department of the The Hague police, Spaans was a notorious &#39;Jew hunter&#39;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> He delivered her to the Linnaeusstraat office in Amsterdam. In anticipation of being transported to The Hague, an officer brought her to the Amsterdam Headquarters.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;She was locked up there.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;

She was part of the transport from Westerbork to Auschwitz on 3 September 1944.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Despite the fact that her father was not Jewish, she had no protected status and belonged to the common H&auml;ftlinge. According to her, she was in the same carriage as the Frank family and stayed in the same barrack in Auschwitz-Birkenau with Edith, Margot and Anne Frank. After the liberation, she made the repatriation trip via Odessa to the Netherlands, just like Otto Frank.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

In 1955 she married the Polish Holocaust survivor Abram Bergerfraint.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> After Otto Frank&#39;s death, she signed the book of condolence at the Anne Frank House in 1980, briefly mentioning her connection with the Frank family.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Amsterdam; Apeldoorn; Jacob Obrechtstraat 92, Amsterdam (CIZ, 1935 &ndash; &lsquo;39); Nieuwe Kerkstraat 135, Amsterdam (Joodse Oudelieden Gesticht - Jewish Old People&#39;s Home), 1939 &ndash; &rsquo;40); Plantage Franschelaan 8, Amsterdam (PIZ, 1944); Weesperplein 1, Amsterdam (JI, 1946 &ndash; &rsquo;53).<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3mvf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegansnummer 30238): Archiefkaarten C.W.E.H. Ehbrecht en G.S. Gendering, beiden dochters van Leentje Gendering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9mkgc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodse-Raadkaart C.W.E.H. Ebrecht, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130282081" target="_blank">Document ID 130283081</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8mhbf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.W.E.H. Ehbrecht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gdhlf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI. Juli &rsquo;42 &ndash; Mei &rsquo;43, Den Haag: Martinus Nijhoff, 1975, p. 328.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dp9i9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegangsnummer 5225), inv. nr. 6283: Rapporten bureau Linnaeusstraat, 21 augustus 1944, mut. 16.10 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="by2ii" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7202: fouilleringsregister 21 augustus 1944, mut. 17.45 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1h0ik" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ssgw7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_066: Condoleanceregister voor Otto Frank, 1980.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fsccb" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegangsnummer 5009), inv. nr. 7632: Register van geboorteakten, deel 13, 13v, akte 7353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05g2w" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart C.W.E.H. Ebrecht.</cite></li>
</ol>
</section>

Clara Ehbrecht zat bij hetzelfde transport als de familie Frank van Westerbork naar Auschwitz. Na de bevrijding maakte ze net als Otto Frank de repatriëringsreis via Odessa naar Nederland

Clara Ehbrecht was on the same transport as the Frank family from Westerbork to Auschwitz. After the liberation, she made the repatriation trip via Odessa to the Netherlands, just like Otto Frank.

Clara Ehbrecht

Debora (Bora) Delden was de zus van&nbsp;Stella Stoppelman-Delden,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;de schoondochter van mevrouw Stoppelman (hospita van Jan en Miep Gies). Zij was kostuumnaaister.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;Samen met haar zus en haar&nbsp;zwager Stoppelman&nbsp;was&nbsp;ze ondergedoken in Laren. Volgens haar zwager koos&nbsp;zij tijdens een conflict tussen de onderduikgeefster en haar zoon partij voor de moeder.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

Op 12 april 1944 werden zij gearresteerd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In Westerbork trof&nbsp;zij ook haar broer en jongere zus. De familie ging&nbsp;gezamenlijk op transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Otto Frank noteerde&nbsp;op 11&nbsp;maart 1945&nbsp;&#39;Borah Delden&#39;&nbsp;in zijn notitieboekje.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Debora Delden overleed&nbsp;aan boord van de Monowai en werd&nbsp;in Marseille begraven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;Zij maakte dus &ndash; tot Marseille - dezelfde terugreis als Otto Frank.

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Waterlooplein 150-152, Amsterdam; Rijnstraat 209 II (&rsquo;41).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="n2x0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart S. Delden (&rsquo;88). Wordt door Anne aangeduid als: Zuster van S. Anne Frank, Dagboek A, 17 april 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yihwi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart D. Delden. Overlijdensakte: SAA, Burgerlijke Stand, toegang 5009, inv. nr. 7040: overlijdensakten 1946, deel 10, 76v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i53ea" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>USC Shoa Foundation - The Institute for Visual History and Education: Interview Meier Stoppelman, nr. 3780, tijdcode 01.13.00. Geraadpleegd in de Mediatheek van het Joods Historisch Museum.</cite></li>
	<li data-footnote-id="brtzm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>&nbsp;USC Shoa Foundation, M. Stoppelman, 3780, 01.19.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrzwu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank, 11 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy97e" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman:&nbsp;M. Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Debora (Bora) Delden was the sister of Stella Stoppelman-Delden,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;the daughter-in-law of Mrs. Stoppelman (landlady of Jan and Miep Gies). She was a costume seamstress.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Together with her sister and brother-in-law Stoppelman, she went into hiding in Laren. According to her brother-in-law, during a conflict between the person who took them into hiding and her son, she sided with the mother.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

They were arrested on 12 April 1944.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In Westerbork she also found her brother and younger sister. The family went together on a transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Otto Frank noted &quot;Borah Delden&quot; in his notebook on 12 March 1945.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Debora Delden died on board the Monowai and was buried in Marseille.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;She therefore made the same return journey &mdash; until Marseille &mdash; as Otto Frank.

Source personal data.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Waterlooplein 150-152, Amsterdam; Rijnstraat 209 II (&rsquo;41).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="n2x0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart S. Delden (&rsquo;88). Is referred to by Anne as:&nbsp;S&#39;s sister. Anne Frank, Diary Version A, 17 April 1944, in: The Collected Works, transl. from the Dutch by Susan Massotty, London: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yihwi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart D. Delden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i53ea" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>USC Shoa Foundation - The Institute for Visual History and Education: Interview Meier Stoppelman, nr. 3780, tijdcode 01.13.00. Geraadpleegd in de Mediatheek van het Joods Historisch Museum.</cite></li>
	<li data-footnote-id="brtzm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>&nbsp;USC Shoa Foundation, M. Stoppelman, 3780, 01.19.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrzwu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy97e" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman:&nbsp;M. Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Bora Delden was de zus van Stella Delden, de schoondochter van mevrouw Stoppelman, de hospita van Jan en Miep Gies.

Bora Delden was the sister of Stella Delden, the daughter-in-law of Mrs Stoppelman, the landlady of Jan and Miep Gies.

Bora Delden

Fritzi Markovits werd geboren in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen en overleed op 93-jarige leeftijd in Londen. Haar ouders waren Rudolf Markovits (1874-1951) en Helene Schubert (1879-1963). Ze had een jongere zus Sylvia Ren&eacute;e (1910-1977).

Op 27 mei 1923 trouwde ze in Wenen met Erich Geiringer. Ze kregen twee kinderen: Heinz Felix op 12 juli 1926 en Eva Minni op 11 mei 1929.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Na de Anschlu&szlig;&nbsp;van Oostenrijk in 1938 vertrok het gezin uit Wenen. Erich vestigde zich in Loon op Zand en Fritzi ging met de kinderen naar Brussel.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Daar kreeg zij op 18 november 1938 een paspoort van de Duitse ambassade. Op 22 maart 1939 kreeg haar pas een stempel dat &lsquo;ambtshalve&rsquo; de naam Sara is toegevoegd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Erich bezocht zijn gezin geregeld.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Later verhuisden ze naar Amsterdam, waar het Bevolkingsregister ze op 4 april 1940 inschreef.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> De opbrengsten van verkochte bezittingen belegde ze in sieraden, die zij Nederland binnen wist te smokkelen. Eenmaal hier kocht ze met haar man ook huizen en effecten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Het Duitse consulaat in Amsterdam verlengde Fritzi&rsquo;s paspoort nog eens op 21 september 1940.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

In september 1942 doken Fritzi en haar gezin onder. Zij en haar dochter kwamen op een andere plek dan haar man en zoon: Fritzi en Eva kwamen op een adres in Amsterdam-Zuid, Erich en Heinz bij het echtpaar Katee-Walda in Soestdijk. Ze hielden wel contact; onder de naam &lsquo;Annie&rsquo; (Akkerman) stuurde Fritzi ansichtkaarten om informatie door te geven en bezoeken aan te kondigen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Na problemen met het echtpaar Katee-Walda wilde het gezin met z&#39;n vieren naar een ander adres. Door verraad liep de nieuwe onderduikpoging fout. Het hele gezin gaat 19 mei 1944 op transport naar Auschwitz. Fritzi&rsquo;s man en zoon komen allebei om in concentratiekamp Mauthausen,<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> zij en haar dochter overleven.&nbsp;Ze maakte met Eva dezelfde repatri&euml;ringsreis als Otto Frank en vertrokken met de Monowai&nbsp;van Odessa op 21 mei 1945. Via Istanboel voeren ze naar Marseille en kwamen daar op 27 mei 1945 aan. Fritzi kon terug naar haar woning aan het Merwedeplein want die stond op naam van iemand anders.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

De nasleep van de vervolging ging voor Fritzi met meerdere procedures gepaard. Omdat Nederland haar als &lsquo;vijandelijk onderdaan&rsquo; zag, beheerde het Beheersinstituut haar bezittingen. Na een uitgebreid beargumenteerd verzoek kreeg zij de beschikking over haar vermogen met ingang van 24 mei 1947 terug.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> In mei 1949 getuigde ze voor het Bijzonder Gerechtshof over het verraden van haar man en zoon. Daarbij raakt ze zo overstuur dat ze de zittingzaal uitgeleid werd.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Fritzi ontmoette Otto tijdens de thuisreis uit Auschwitz. Later kwam hij bij haar op het Merwedeplein langs. De naam &lsquo;Geiringer&rsquo; stond in de volgende jaren herhaaldelijk in Otto&rsquo;s agenda&rsquo;s en er ontwikkelde zich een innige relatie. In correspondentie uit najaar 1952, als hij enige tijd in de VS verblijft, komt dat duidelijk naar voren.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Op 10 november 1953 trouwde ze in Amsterdam met Otto Frank. Getuigen waren Miep Gies en Jo Kleiman.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Drie dagen eerder tekenden ze de huwelijkse voorwaarden en ook lieten beide een testament opmaken.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Otto woonde toen al in Bazel, en zij voegde zich bij hem. Fritzi kreeg in later jaren een prominentere positie in de openbaarheid, en nam meer dan eens deel aan interviews.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> &nbsp;Verder had zij een grote rol in het beantwoorden van de vele brieven die Otto Frank ontving.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Aan alle vervolgingen en de dood van man en zoon hield Fritzi een aversie tegen Duitsland over. Otto reisde in 1954 via Duitsland naar Nederland, maar Fritzi bleef thuis omdat ze dat land wilde vermijden.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

Ze werd door zijn overlijden op 19 augustus 1980 opnieuw weduwe. Met een deel van de vaste brievenschrijvers bleef ze daarna nog lang in contact, zoals Zofia en Adam Kukulski, die Otto kort na de bevrijding van Auschwitz leerde kennen.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Wenen; Brussel; Merwedeplein 46-I, Amsterdam; Bazel (Birsfelden).

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdzj2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mvfi9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 22-24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ger6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1680 t.n.v. Elfriede Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="95ahh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1237/N38 t.n.v. Erich Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xlwbf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="08l8o" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Nederlandsch Beheersinstituut (NBI), toegang 2.09.16.05, inv. nr. 79002: rapport NBI, 26 juni 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ws7gk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. De schuilnaam Akkerman noemt Katee-Walda in een naoorlogs verhoor.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="hj1ij" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten: (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten E. Geiringer en H. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8266k" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Schloss, Herinneringen, p. 197-198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn4wj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>NL-HaNA, NBI, inv. nr. 79002: beschikking NBI, 24 mei 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbhte" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>&#39;Werkte &ldquo;Miep&rdquo; voor vriend en vijand?&nbsp;&nbsp;Het Parool, 14 mei 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4hj3e" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFF, Otto Frank, AFF_OtF_corr_005; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_074.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sj8py" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Gemeente Amsterdam, afdeling Burgerlijke Stand: huwelijksakte 149, 10 november 1953.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zvwz3" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Alle drie de stukken zijn opgemaakt door notaris Jacob van Hasselt en hebben in zijn repertorium over dat jaar de nummers 393, 394 (Fritzi) en 395 (Otto). Telefonische mededeling van de waarnemer van opvolgend notaris A.E. Blom, Kees-Jan van Zijden aan Gertjan Broek (AFS), 17 juni 2021.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9xxj" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Zie b.v. AFS, AFC, reg. code OFA_2011:Iinterview met Otto Frank door Arthur Unger, 1979. In dit interview komt Fritzi geregeld aan het woord.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ty6u3" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenverhalen: interview met Eva Schloss door David de Jongh en Teresien da Silva, Amsterdam, 12 en 13 november 2008, tijdcode 00.27.08 e.v., 00.33.05 e.v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b7zp9" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, A_Gies_I_139a: Otto Frank aan Jan en Miep Gies, 26 mei 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s5fsm" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje van Otto Frank, 1945. Zofia Kukulska noteert kennelijk zelf en met eigen pen haar naam en adres. Het is althans met inkt en zeker niet het handschrift van Otto Frank. Correspondentie in OFA en notitie in &lsquo;rode boekje&rsquo;</cite></li>
	<li data-footnote-id="czhvc" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits; &#39;Obituary: Fritzi Frank&#39;, The Independent, 8 oktober 1998.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritzi Markovits was born in the Austrian capital Vienna and died in London at the age of 93. Her parents were Rudolf Markovits (1874-1951) and Helene Schubert (1879-1963). She had a younger sister Sylvia Ren&eacute;e (1910-1977).

On 27 May 1923, she married Erich Geiringer in Vienna. They had two children: Heinz Felix on 12 July 1926 and Eva Minni on 11 May 1929.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After Austria&#39;s Anschluss&nbsp;in 1938, the family left Vienna. Erich settled in Loon op Zand in the Netherlands, and Fritzi went to Brussels with the children.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> There she was issued a passport by the German embassy on 18 November 1938. On 22 March 1939, her passport was stamped that the name Sara was added &#39;ex officio&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Erich visited his family regularly.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

They later moved to Amsterdam, where the Civil Register registered them on 4 April 1940.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> She invested the proceeds of sold properties in jewellery, which she managed to smuggle into the Netherlands. Once there, she and her husband also bought houses and securities.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> The German consulate in Amsterdam renewed Fritzi&#39;s passport once more on 21 September 1940.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

In September 1942, Fritzi and her family went into hiding. She and her daughter ended up in a different place from her husband and son: Fritzi and Eva stayed at an address in Amsterdam-Zuid, Erich and Heinz with the Katee-Walda couple in Soestdijk. They did keep in touch; under the name &#39;Annie&#39; (Akkerman), Fritzi sent postcards to pass on information and announce visits.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

After problems with Katee-Waldas, the family wanted to move to a different address. When they tried to&nbsp;go into hiding again, they were betrayed. The whole family was put&nbsp;on a transport to Auschwitz on 19 May 1944. Fritzi&#39;s husband and son both perished in Mauthausen concentration camp,<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> she and her daughter survived.&nbsp;She and Eva made the same repatriation trip as Otto Frank, leaving Odessa on the Monowai on 21 May 1945. They sailed via Istanbul to Marseille, arriving&nbsp;there on 27 May 1945. Fritzi was able to return to her home on Merwedeplein because it was in someone else&#39;s name.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

The aftermath of the persecution involved several proceedings for Fritzi. As the Netherlands considered her an &#39;enemy subject&#39;, the Beheersinstituut administered her assets. After an elaborately argued request, she regained the disposal of her assets with effect from 24 May 1947.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> In May 1949, she testified before the Special Court about the betrayal of her husband and son. She became so upset that she was led out of the courtroom.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Fritzi met Otto on the journey home from Auschwitz. Later he visited her at Merwedeplein. The name &#39;Geiringer&#39; appeared repeatedly in Otto&#39;s diaries in the following years and an intimate relationship developed. This is evident in correspondence from autumn 1952, when he spent some time in the US.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

On 10 November 1953, she married Otto Frank in Amsterdam. The witnesses were Miep Gies and Jo Kleiman.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Three days earlier, they signed a prenuptial agreement and both also had a will drawn up.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Otto was already living in Basel by then, and she joined him. Fritzi became more prominent in the public eye in later years, participating in interviews on a number of occasions.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;She also had a major role in answering the many letters Otto Frank received.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Due to all the persecution and the death of her husband and son,&nbsp;Fritzi remained&nbsp;averse to Germany. Otto travelled to the Netherlands via Germany in 1954, but Fritzi stayed at home because she wanted to avoid that country.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

She was widowed again by his death on 19 August 1980. She remained in contact with some of the regular letter writers for a long time afterwards, such as Zofia and Adam Kukulski, whom Otto met shortly after the liberation of Auschwitz.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Vienna; Brussels; Merwedeplein 46-I, Amsterdam; Basel (Birsfelden).

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdzj2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mvfi9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 22-24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ger6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1680 t.n.v. Elfriede Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="95ahh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1237/N38 t.n.v. Erich Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xlwbf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="08l8o" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Nederlandsch Beheersinstituut (NBI), toegang 2.09.16.05, inv. nr. 79002: rapport NBI, 26 juni 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ws7gk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. De schuilnaam Akkerman noemt Katee-Walda in een naoorlogs verhoor.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="hj1ij" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten: (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten E. Geiringer en H. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8266k" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Schloss, Herinneringen, p. 197-198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn4wj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>NL-HaNA, NBI, inv. nr. 79002: beschikking NBI, 24 mei 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbhte" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>&#39;Werkte &ldquo;Miep&rdquo; voor vriend en vijand?&nbsp;&nbsp;Het Parool, 14 mei 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4hj3e" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFF, Otto Frank, AFF_OtF_corr_005; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_074.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sj8py" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Gemeente Amsterdam, afdeling Burgerlijke Stand: huwelijksakte 149, 10 november 1953.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zvwz3" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Alle drie de stukken zijn opgemaakt door notaris Jacob van Hasselt en hebben in zijn repertorium over dat jaar de nummers 393, 394 (Fritzi) en 395 (Otto). Telefonische mededeling van de waarnemer van opvolgend notaris A.E. Blom, Kees-Jan van Zijden aan Gertjan Broek (AFS), 17 juni 2021.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9xxj" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Zie b.v. AFS, AFC, reg. code OFA_2011:Iinterview met Otto Frank door Arthur Unger, 1979. In dit interview komt Fritzi geregeld aan het woord.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ty6u3" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenverhalen: interview met Eva Schloss door David de Jongh en Teresien da Silva, Amsterdam, 12 en 13 november 2008, tijdcode 00.27.08 e.v., 00.33.05 e.v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b7zp9" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, A_Gies_I_139a: Otto Frank aan Jan en Miep Gies, 26 mei 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s5fsm" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje van Otto Frank, 1945. Zofia Kukulska noteert kennelijk zelf en met eigen pen haar naam en adres. Het is althans met inkt en zeker niet het handschrift van Otto Frank. Correspondentie in OFA en notitie in &lsquo;rode boekje&rsquo;</cite></li>
	<li data-footnote-id="czhvc" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits; &#39;Obituary: Fritzi Frank&#39;, The Independent, 8 oktober 1998.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritzi Markovits verloor haar man en zoon in Mauthausen. Zij trouwde in 1953 met Otto Frank.

Fritzi Markovits lost her husband and son in Mauthausen. She married Otto Frank in 1953.

Fritzi Markovits

Fritzi Markowitz

Erich Elias was getrouwd met Leni Frank, een zus van Otto Frank, en dus oom van Anne en Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij telegrafist.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Erich Elias was Beiers staatsburger en woonde&nbsp;sinds&nbsp;13 mei 1929 in Zwitserland, Bazel.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij was jaren bezig met het verwerven van de Zwitserse nationaliteit. Pas in 1952 werd deze toegekend.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Vanaf 1908 werkte Elias in Frankfurt am Main, London en Parijs in het handel- en bankwezen. Van 1915 tot 1918 nam hij deel aan de Eerste Wereldoorlog. In 1919 keerde hij terug in het bankwezen en werd in 1921 Teilhaber&nbsp;in Michael Frank und S&ouml;hne. Voor dit bedrijf was hij zes&nbsp;maanden werkzaam in Amsterdam. In 1927-&rsquo;28&nbsp;deed&nbsp;hij bankzaken in Luxemburg. Van 1931 tot begin &rsquo;39 was hij&nbsp;bedrijfsleider Opekta A.G., Pektin A.G., Omon A.G. en Rohstoff-Verkehrs A.G. In 1939-&rsquo;40 was hij in eigen pectinehandel actief en na een intermezzo bij een oliehandelaar kwam hij in&nbsp;oktober 1940&nbsp;in dienst van Unipektin A.G.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Hij trouwde&nbsp;16 februari 1921 in Frankfurt am Main met&nbsp;Hel&egrave;ne (Leni) Frank.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Ze kregen twee zoons, Stephan (1921-1980) en Bernd (Buddy) (1925-2015).

Erich Elias correspondeerde gedurende de oorlogsjaren met&nbsp;Johannes Kleiman&nbsp;over zakelijke aangelegenheden, die hem &mdash; tussen de regels door &mdash; iets over Otto Frank en zijn gezin vertelde.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Otto Frank maakte in de zomer van 1945 met Erich Elias plannen om zich opnieuw op de Nederlandse pectinemarkt te begeven.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Gundeldingerstrasse 139, Bazel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="junk4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: oom Erich. Anne Frank,&nbsp;Dagboek A,&nbsp;14 oktober 1942, 1e,&nbsp;in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="af5a3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Erich Elias, AFF_ErE_corr_02, &#39;Ansichtkaart aan Telegraphist Erich Elias&#39;, 18 augustus 1915.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj6fy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: &lsquo;Domizil- und Leumundszeugnis&rsquo;, 7 november 1935.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3seuw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07 e.v.: Correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q54um" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Lebenslauf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94bhf" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Formulier &lsquo;B&uuml;rgerrechtsbureau&rsquo;, gestempeld 17 oktober 1941.</cite></li>
	<li data-footnote-id="37v95" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_bdoc_04: Diverse correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnjrw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Erich Elias, 24 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1e4ib" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFF, Leni Frank, AFF_LeF_pdoc_07: Album &lsquo;Unser Kind&rsquo; van Stephan Elias; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank. De biografie, Amsterdam: Bakker, 1998, p. 301.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw7vz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Kanton Basel aan Erich Elias, 2 april 1936.</cite></li>
</ol>
</section>

Erich Elias was married to Leni Frank, a sister of Otto Frank, and was therefore the uncle of Anne and Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> During the First World War he was a telegrapher.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Erich Elias was a Bavarian citizen and had lived in Basel, Switzerland, since 13 May 1929.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He spent many years trying to obtain Swiss nationality. It was not until 1952 that it was granted.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

From 1908 on, Elias worked in Frankfurt am Main, London and Paris in trade and banking. From 1915 to 1918 he took part in the First World War. In 1919 he returned to banking and in 1921 became a Teilhaber&nbsp;at&nbsp;Michael Frank und S&ouml;hne. He worked in Amsterdam for six months for this company. In 1927-&#39;28 he worked in banking in Luxembourg. From 1931 to the beginning of &#39;39 he was manager of Opekta A.G., Pektin A.G., Omon A.G. and Rohstoff-Verkehrs A.G. In 1939-&#39;40 he was active in his own pectin business and after an intermezzo with an oil trader, he joined Unipektin A.G. in October &#39;40.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> He married Helene (Leni) Frank on 16 February 1921 in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They had two sons, Stephan (1921-1980) and Bernd (Buddy) (1925-2015).

During the war years, Erich Elias corresponded about business matters with Johannes Kleiman, who &mdash; between the lines &mdash; told him something about Otto Frank and his family.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In the summer of 1945,&nbsp;Otto Frank made plans with Erich Elias to re-enter the Dutch pectin market.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Gundeldingerstrasse 139, Basel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="junk4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne refers to him as Uncle Erich. Anne Frank, Diary Version A,&nbsp;14 October 1942, 1e,&nbsp;in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="af5a3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Erich Elias, AFF_ErE_corr_02, &#39;Ansichtkaart aan Telegraphist Erich Elias&#39;, 18 augustus 1915.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj6fy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: &lsquo;Domizil- und Leumundszeugnis&rsquo;, 7 november 1935.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3seuw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07 e.v.: Correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q54um" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Lebenslauf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94bhf" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Formulier &lsquo;B&uuml;rgerrechtsbureau&rsquo;, gestempeld 17 oktober 1941.</cite></li>
	<li data-footnote-id="37v95" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_bdoc_04: Diverse correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnjrw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Erich Elias, 24 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3dxsy" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFF, Leni Frank, AFF_LeF_pdoc_07: Album &lsquo;Unser Kind&rsquo; van Stephan Elias; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank. De biografie, Amsterdam: Bakker, 1998, p. 301.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw7vz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Kanton Basel aan Erich Elias, 2 april 1936.</cite></li>
</ol>
</section>

Erich Elias was getrouwd Leni Frank, een zus van Otto Frank.

Erich Elias was married to Leni Frank, a sister of Otto Frank.

Erich Elias

Eva Schloss is de dochter van Otto Franks tweede vrouw Fritzi Markovits. Ze groeide de eerste jaren van haar leven op in het Wenen van de jaren dertig. Na de &lsquo;Anschlu&szlig;&rsquo; in 1938 ging ze met haar broer en moeder in Brussel wonen. Haar vader Erich was net als zijn vader schoenfabrikant.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Omstreeks februari 1940 kwam Eva met haar broer en ouders op het Merwedeplein terecht. Ze bezocht de nabijgelegen Vondelschool.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;Een van haar klasgenoten was Sanne Ledermann. Als gevolg van de anti-Joodse maatregelen moest ze die school in 1941 verlaten en volgde het zesde leerjaar op een Joodse lagere school.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

In 1942 dook Eva met haar moeder onder. Ze hebben op verschillende adressen gezeten. Haar broer Heinz en vader Erich zaten op het laatst ondergedoken bij Gr&eacute; Katee-Walda aan de Noorderweg in Soest.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp; Eva en Fritzi gingen geregeld bij hen op bezoek met de trein. Ook al wisten zij dat ze hiermee een groot risico liepen. Ze stuurden onder de namen Annie en Elly ansichtkaarten aan Katee. Zo kondigden ze bezoek aan of gaven ze andere boodschappen voor man en broer door. Op 23 november 1943 schreven ze dat Eva (&lsquo;Elly&rsquo;) was inge&euml;nt tegen difterie.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp; En uit een ander schrijven blijkt dat zij op 23 december 1943&nbsp;langs wilden komen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Toen Eva en haar moeder in mei 1944 naar een tijdelijk onderduikadres in Amsterdam wilden gaan, vielen ze door verraad in handen van de Sichterheitsdienst, net als haar vader en broer.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> &nbsp;Het hele gezin ging via Westerbork naar Auschwitz. Ze maakten deel uit van het transport van 19 mei 1944. Alleen Eva en haar moeder overleefden en maakten dezelfde repatri&euml;ringsreis over Odessa en Marseille als Otto Frank.

Eva ging na haar terugkeer naar het Amsterdamsch Lyceum en kwam midden juni 1945 in de &lsquo;Bijwerkklasse&rsquo;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> &nbsp;Als bijbaantje werkte ze bij het Lichtbeelden Instituut op de Herengracht.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In juli 1949 ging ze als gedelegeerde van de Liberaal Joodse Gemeente&nbsp;naar het congres van de World Union for Progressive Judaism in Londen. Daardoor liet ze bij de ceremoni&euml;le afsluiting van haar school verstek gaan.

Otto Frank kende in Londen iemand met een fotostudio en daar kon ze als leerling terecht. Later legde ze zich toe op het fotograferen van kinderen. Ze trouwde op 17 juli 1952 met de Isra&euml;li&euml;r H. (&lsquo;Zvi&rsquo;) Schloss. Het echtpaar bleef in Londen wonen en kreeg drie dochters. Zvi overleed in 2016.

In 1972 begon Eva een antiekhandel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> &nbsp;Die was gevestigd aan de Whitchurch Lane in Edgeware en heette Edgeware Antiques.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;

Eva opende in 1986 de tentoonstelling The World of Anne Frank&nbsp;in Londen.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Het was de eerste keer dat zij in de openbaarheid verscheen bij iets wat Anne Frank betrof. In 1988 publiceerde ze vervolgens in samenwerking met journaliste Evelyn Julia Kent haar eigen verhaal onder de titel Eva&rsquo;s story. A survivor&rsquo;s tale by the stepsister of Anne Frank.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In het Nederlands verscheen dat in 1995&nbsp;als Herinneringen van een Joods meisje.

De Faculty of Health, Social Work and Education van de University of Northumbria (Newcastle) kende haar in juli 2001 een Degree of Honorary Doctor of Civil Law&nbsp;toe. Dit vanwege de grote waardering die zij internationaal krijgt voor haar educatieve activiteiten. Zij mag daardoor Hon DCL&nbsp;achter haar naam zetten.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

In januari 2012 maakte koningin Elisabeth haar Member of the Order of the British Empire (MBE) vanwege haar educatieve werk en haar rol in de Anne Frank Trust UK.

Eva Schloss besloot in juni 2021 na tientallen jaren het Oostenrijkse staatsburgerschap opnieuw aan te nemen. Omdat haar inmiddels overleden echtgenoot niets van zijn oorspronkelijk Duitse nationaliteit wilde weten, had ze aanvankelijk twijfels. Oostenrijk kende haar ook de Medaille f&uuml;r Verdienste toe, een onderscheiding vergelijkbaar met de Britse MBE.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Adressen: Lautenbachgasse 18, Wenen,<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> &nbsp;Brussel; Merwedeplein 46-I, Amsterdam (februari 1940);&nbsp;8 Olive Road, Londen (1953).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zcgcu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje 1938 &ndash; 1945, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="350kh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Tot 1938 was dat de Jekerschool, de school die Margot Frank bezocht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qesnl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Notitie in leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="71suh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR), toegang 2.09.09, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, Politieke Recherche Afdeling van de Gemeentepolitie Soest.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2xff0" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, Familiearchief Frank-Elias, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. Hier: OtF pdoc 019: kaart 23 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vyj7u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, OtF pdoc 019: kaart 19 december 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drb3v" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, p. 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frw9e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w3z6e" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: Transcriptie interview Eva Schloss-Geiringer door David de Jongh, 12 en 13 november 2008, tijdcode 1:01:16.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nn3it" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: transcriptie interview Evan Schloss-Geiringer, tijdcode 00:26:42.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w695u" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_074: Notitie Eva Schloss op briefpapier van de zaak, ongedateerd.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epqf9" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&#39;Eva Schloss: Anne Frank was gewoon meisje&#39;, Het Parool, 13 februari 1986.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y1l3z" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>&#39;De terugkeer van Eva Schloss&#39;, Trouw, 22 april 1984.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4cpe" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief E. Schloss-Geiringer: E-mail Hilary Dixon van Northumbria, 18 juni 2021.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="7mshw" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite><a href="https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071">https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071</a>, (geraadpleegd 23 juni 2021).</cite></li>
	<li data-footnote-id="fc70x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Wiener Adressbuch. Lehmann&rsquo;s allgemeiner Wohnungs-Anzeiger I, Wenen: &Ouml;sterreichische Anzeige-Gesellschaft AG, 1935, p. 353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gjh47" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code: OFA_010: Agenda 1953, Adressen.</cite></li>
</ol>
</section>

Eva Schloss is the daughter of Otto Frank&#39;s second wife Fritzi Markovits. She spent&nbsp;the first years of her life in 1930s Vienna. After the &#39;Anschluss&#39; in 1938, she went to live in Brussels with her brother and mother. Her father Erich was a shoe manufacturer, like his father.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Around February 1940, Eva arrived at Merwedeplein with her&nbsp;brother and parents. She attended the nearby Vondel School.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> One of her classmates was Sanne Ledermann. She had to leave that school in 1941 and attended sixth grade at a Jewish primary school.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In 1942, Eva went into hiding with her mother. They were at different addresses. The last hiding place of her brother Heinz and father Erich was with Gr&eacute; Katee-Walda on Noorderweg in Soest.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Eva and Fritzi regularly visited them by train, even though they knew they were taking a big risk by doing so. They sent postcards to Katee under the names Annie and Elly. This was how they announced visits or passed on other messages for husband and brother. On 23 November 1943, they wrote that Eva (&#39;Elly&#39;) had been vaccinated against diphtheria.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> And another letter shows that they wanted to visit on 23 December 1943.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

When Eva and her mother wanted to go to a temporary hiding place in Amsterdam in May 1944, they fell into the hands of the Sichterheitsdienst through betrayal, as did her father and brother.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The whole family was shipped to Auschwitz via Westerbork. They were part of the 19 May 1944 transport. Only Eva and her mother survived and made the same repatriation journey across Odessa and Marseille as Otto Frank.

Eva went to the Amsterdam Lyceum after her return and entered the &#39;Extra Work Class&#39; in mid-June 1945.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> As a side job, she worked at the Institute of Light Pictures on Herengracht.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In July 1949, she went to the World Union for Progressive Judaism congress in London as a delegate of the Liberal Jewish Congregation. As a result, she was not present at the ceremonial closing of her school.

Otto Frank knew someone in London with a photography studio and she was able to go there as an apprentice. Later, she devoted herself to photographing children. She married Israeli H. (&#39;Zvi&#39;) Schloss on 17 July 1952. The couple continued to live in London and had three daughters. Zvi died in 2016.

In 1972, Eva started an antiques business.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> It was located on Whitchurch Lane in Edgeware and was called Edgeware Antiques.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Eva opened The World of Anne Frank exhibition in London in 1986.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> It was the first time she appeared in public regarding anything Anne Frank-related. Then in 1988, in collaboration with journalist Evelyn Julia Kent, she published her own story entitled Eva&#39;s story. A survivor&#39;s tale by the stepsister of Anne Frank.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In Dutch, it appeared in 1995 as Herinneringen van een Joods meisje.

The Faculty of Health, Social Work and Education at the University of Northumbria (Newcastle) awarded her a Degree of Honorary Doctor of Civil Law in July 2001. This is because of the high recognition she has received&nbsp;internationally for her educational activities. She is therefore permitted to put &#39;Hon DCL&#39; after her name.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

In January 2012, Queen Elizabeth made her a Member of the Order of the British Empire (MBE) for her educational work and her role in the Anne Frank Trust UK.

Eva Schloss decided to reacquire Austrian citizenship in June 2021 after decades. Since her now-deceased husband wanted nothing to do with his originally German nationality, she initially had doubts. Austria also awarded her the Medal of Merit, an award similar to the British MBE.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Addresses: Lautenbachgasse 18, Vienna,<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> &nbsp;Brussels; Merwedeplein 46-I, Amsterdam (February&nbsp;1940);&nbsp;8 Olive Road, London (1953).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zcgcu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje 1938 &ndash; 1945, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="350kh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Tot 1938 was dat de Jekerschool, de school die Margot Frank bezocht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qesnl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Notitie in leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="71suh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR), toegang 2.09.09, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, Politieke Recherche Afdeling van de Gemeentepolitie Soest.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2xff0" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, Familiearchief Frank-Elias, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. Hier: OtF pdoc 019: kaart 23 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vyj7u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, OtF pdoc 019: kaart 19 december 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drb3v" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, p. 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frw9e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w3z6e" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: Transcriptie interview Eva Schloss-Geiringer door David de Jongh, 12 en 13 november 2008, tijdcode 1:01:16.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nn3it" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: transcriptie interview Evan Schloss-Geiringer, tijdcode 00:26:42.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w695u" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_074: Notitie Eva Schloss op briefpapier van de zaak, ongedateerd.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epqf9" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&#39;Eva Schloss: Anne Frank was gewoon meisje&#39;, Het Parool, 13 februari 1986.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y1l3z" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>&#39;De terugkeer van Eva Schloss&#39;, Trouw, 22 april 1984.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4cpe" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief E. Schloss-Geiringer: E-mail Hilary Dixon van Northumbria, 18 juni 2021.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="7mshw" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite><a href="https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071">https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071</a>, (geraadpleegd 23 juni 2021).</cite></li>
	<li data-footnote-id="fc70x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Wiener Adressbuch. Lehmann&rsquo;s allgemeiner Wohnungs-Anzeiger I, Wenen: &Ouml;sterreichische Anzeige-Gesellschaft AG, 1935, p. 353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gjh47" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code: OFA_010: Agenda 1953, Adressen.</cite></li>
</ol>
</section>

Eva Schloss is de dochter van Otto Franks tweede vrouw Fritzi Markovits.

Eva Schloss is the daughter of Otto Frank's second wife Fritzi Markovits.

Eva Schloss

Louis Boas was een bekende van Otto Frank. Zij maakten allebei deel uit van het&nbsp;transport van 3 september 1944&nbsp;naar Auschwitz en van de repatri&euml;ringsreis via Odessa naar Nederland.

Boas trouwde op 24 januari 1940 met M.J. Gr&ouml;nloh, een dochter van de schrijver Jan Hendrik Frederik Gr&ouml;nloh, pseudoniem Nescio, die getuige was bij het huwelijk.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Boas was onderwijzer en beschikte over een akte Frans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Om onbekende redenen kwam hij als gemengd gehuwde in Westerbork terecht en ging hij op 3 september 1944 met het laatste transport mee naar Auschwitz. Daar had hij de status van &lsquo;Schutzhaftling&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Een bibliothecaresse die met zijn schoonvader, Nescio, in contact stond, schreef op 8 oktober 1944 aan de letterkundige Nico Donker: &ldquo;Ze tobben wel wat over de dochter [&hellip;] nu haar man naar D. is gevoerd.&rdquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank noteerde de naam Louis Boas in het notitieboekje dat hij tijdens zijn repatri&euml;ring bijhield.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank en Boas hadden nadien geen intensief contact, maar ze troffen elkaar in november 1967 bij toeval in een restaurant.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Louis Boas en zijn vrouw tekenden in 1980 bij de Anne Frank Stichting het condoleanceregister na Otto&rsquo;s dood.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Eerste Oosterparkstraat 11 I, Amsterdam; Nieuwe Herengracht 97 I, Amsterdam (&rsquo;41 en &lsquo;46); Statenweg 177a, Rotterdam (1953);<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a> Paetsstraat 11;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Archimedesplantsoen 36 I, Amsterdam (1980).<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qxmdh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6595: register van huwelijksakten 1940, deel 3, 32v, akte 45.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wy1iv" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Secretarie, Afdeling Onderwijs en rechtsvoorganger (toegang 5191), inv. nr. 10830: lijst Joods personeel bij het gemeentelijk onderwijs, 25 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlh18" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&rsquo;Nederlandse Rode Kruis (NRK), Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944, volgnr. 785.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fa2l9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Maurits Verhoeff, Verlangen zonder te weten waarnaar. Over Nescio, Amsterdam: Bas Lubberhuizen, 2011, p. 180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="02ch8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA_040: Notitieboekje met verslag van repatri&euml;ring door Otto Frank, achtste beschreven bladzijde plus notitie 19 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lfipy" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_051: Kaartenbak IV, adressenbestand Holland, kaartje &lsquo;Louis Boas (Lehrer)&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="871xc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>AFS, AFC, OFA_066: Condoleanceregister Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l5czp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegang 30238): archiefkaart L. Boas.</cite></li>
</ol>
</section>

Louis Boas was a friend of Otto Frank. Both were part of the transport to Auschwitz on 3 September 1944 and of the repatriation journey via Odessa to the Netherlands.

Boas married M.J. Gr&ouml;nloh, a daughter of the writer Jan Hendrik Frederik Gr&ouml;nloh, pseudonym Nescio, on 24 January 1940.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Boas was a teacher and had a degree in French.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>For unknown reasons, he ended up in Westerbork as a mixed marriage person and went on the last transport to Auschwitz on 3 September 1944. There he had the status of &#39;Schutzhaftling&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

A librarian who was in contact with his father-in-law, Nescio, wrote to&nbsp;literary scholar&nbsp;Nico Donker on 8 October 1944: &quot;They are worrying a bit about the daughter [...] now that her husband has been taken to D.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank noted down the name Louis Boas in the notebook he kept during his repatriation.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank and Boas did not have intensive contact afterwards, but they met by chance in a restaurant in November 1967.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Louis Boas and his wife signed the book of condolence at the Anne Frank House after Otto&#39;s death in 1980.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Eerste Oosterparkstraat 11 I, Amsterdam; Nieuwe Herengracht 97 I, Amsterdam (&rsquo;41 en &lsquo;46); Statenweg 177a, Rotterdam (1953);<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a> Paetsstraat 11;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Archimedesplantsoen 36 I, Amsterdam (1980).<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qxmdh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6595: register van huwelijksakten 1940, deel 3, 32v, akte 45.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wy1iv" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Secretarie, Afdeling Onderwijs en rechtsvoorganger (toegang 5191), inv. nr. 10830: lijst Joods personeel bij het gemeentelijk onderwijs, 25 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlh18" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&rsquo;Nederlandse Rode Kruis (NRK), Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944, volgnr. 785.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fa2l9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Maurits Verhoeff, Verlangen zonder te weten waarnaar. Over Nescio, Amsterdam: Bas Lubberhuizen, 2011, p. 180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="02ch8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA_040: Notitieboekje met verslag van repatri&euml;ring door Otto Frank, achtste beschreven bladzijde plus notitie 19 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lfipy" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_051: Kaartenbak IV, adressenbestand Holland, kaartje &lsquo;Louis Boas (Lehrer)&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="871xc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>AFS, AFC, OFA_066: Condoleanceregister Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l5czp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegang 30238): archiefkaart L. Boas.</cite></li>
</ol>
</section>

​Louis Boas maakte net als Otto Frank deel uit van het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz en van de repatriëringsreis via Odessa naar Nederland.

​

Like Otto Frank, Louis Boas was part of the transport to Auschwitz on 3 September 1944 and of the repatriation trip via Odessa to the Netherlands.

Louis Boas

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december &#39;33 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;de Jong werd geboren in Amsterdam, groeide op in Belgi&euml; en studeerde af als econoom. Hij werkte als accountant bij het HEMA hoofdkantoor waar hij zijn vrouw Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015) ontmoette.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 5 augustus 1942 trouwden zij in Amsterdam. Dit mocht niet meer bij het stadhuis, dus trouwden ze in het gebouw van de joodse gemeente op de Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Onderduik</h1>

Begin 1943 dook Philip samen met Lenie onder bij een neef van hem in Den Haag. Daar verbleven ze tot de groep verraden werd eind 1943. Zijn neef, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), werd op 4 september 1944 in kamp Vught gefusilleerd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Philip en zijn vrouw wisten te ontkomen en gingen met de trein naar Amsterdam waar ze tijdelijk bij vrienden konden onderduiken. Van daaruit werd een onderduikadres in Friesland geregeld. Vanaf maart of april 1944 zaten ze ondergedoken bij een arbeidersgezin met twee kinderen. Begin augustus 1944 werd het huis verraden en werden Philip, zijn vrouw en de man van het onderduikgezin gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Via Lemmer, Leeuwarden en Assen, kwamen Philip en Lenie van Naarden op 12 augustus 1944 in kamp Westerbork aan. Daar werden ze gerekend tot strafgevallen en kwamen ze, net als de familie Frank, in strafbarak 67 terecht.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Ze werden tewerkgesteld bij de batterijen. In Westerbork ontmoetten ze voor het eerst de familie Frank. Philip had goed contact met Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Op 3 september 1944 gingen Philip en zijn vrouw net als de familie Frank op transport naar Auschwitz.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een reis van drie dagen kwamen ze in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan in Auschwitz-Birkenau. Daar werden Philip en Lenie op de rampe van elkaar gescheiden. Na de selectie en registratie werden de gevangenen kaalgeschoren en kregen ze een nummer op hun arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip kreeg daarbij het nummer B9223, zijn vrouw Lenie het nummer A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip werd na de selecties en registratie overgeplaatst in het Stammlager, Auschwitz-I. Eind oktober 1944 werd hij ingedeeld bij het arbeidscommando Peterson waarbij onder barre omstandigheden graaf- en spitwerk moest verrichten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na twee maanden werd Philip op 20 december 1944 met bevroren handen en voeten opgenomen in een ziekenbarak. Daar werd hij op 27 januari 1945 door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Terugtocht</h1>

Philip de Jong hield tijdens de terugreis naar Nederland een reisverslag bij. Ook Otto Frank noteerde in een notitieboekje wat hij meemaakte tijdens de terugreis. Daarin noteerde Otto dat hij &lsquo;Filip de Jong (HEMA)&rsquo; was tegengekomen. Philip reisde op 11 maart 1945 naar Kattowice, waar Otto Frank waarschijnlijk al vanaf 5 maart verbleef. Vanaf Kattowice gingen zij op 1 april met de trein verder naar Tsjernivtsi waar ze op na een lange treinreis op 7 april aankwamen. Op 21 april moeten ze met de trein verder naar Odessa. Net als Otto moest Philip hier een maand wachten op verder vervoer. Op 20 mei werden ze uiteindelijk met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille gevaren, waar ze op 27 mei aankwamen. Vanuit Marseille reisde Philip verder met de trein richting Nederland. Eenmaal in Amsterdam ging Philip naar zijn goede vriend Chris Allebes, waar hij en Lenie hadden afgesproken om naar toe te gaan, als ze de kampen overleefden.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Een maand later werd hij verrast door de terugkeer van zijn vrouw. Lenie schreef op 30 juni 1945 in haar dagboek:

<blockquote>&lsquo;Ik bel aan en er word opengedaan door Chris. Die zegt niets maar loodst me heel rustig naar binnen, omdat hij Flip wil verrassen. Die staat heel rustig in de keuken tuinbonen te doppen.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Snel na zijn terugkeer ging Philip weer aan het werk bij HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Philip en Lenie kregen twee kinderen. Philip overleed onverwacht snel op 19 april 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Belgi&euml;; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (aug &rsquo;38), Zuider-Amstellaan 146-II (mei &lsquo;40), Tugelaweg 127-II (juli &rsquo;40), Lekstraat 162-I (juli &rsquo;45), &nbsp;Stadionweg 214-II (aug &rsquo;45), Uiterwaardestraat 142hs (juni &rsquo;48), Jekerstraat 63-I (feb &rsquo;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> de Jong was born in Amsterdam, grew up in Belgium and graduated as an economist. He worked as an accountant at the HEMA head office where he met his wife Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> On 5 August 1942, they married in Amsterdam. This was no longer allowed at the city hall, so they married in the Jewish community building at Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Hiding</h1>

In early 1943, Philip and Lenie went into hiding with a cousin of his in The Hague. There they stayed until the group was betrayed in late 1943. His cousin, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), was shot at Camp Vught on 4 September 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Philip and his wife managed to escape and took the train to Amsterdam, where they were able to go into temporary hiding with friends. From there, a hiding address in Friesland was arranged. From March or April 1944, they were in hiding with a working-class family with two children. In early August 1944, the house was betrayed and Philip, his wife and the husband of the family providing the hiding place were arrested.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportation</h1>

Philip and Lenie van Naarden were sent to Camp Westerbork via Lemmer, Leeuwarden and Assen, arriving on 12 August 1944. There they were considered&nbsp;punishment cases and, like the Frank family, ended up in punishment hut 67.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They were put to work on the batteries. In Westerbork, they met the Frank family for the first time. Philip had good contact with Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

On 3 September 1944, Philip and his wife were put on a transport to Auschwitz, along with the Frank family.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> After a three-day journey, they arrived in Auschwitz-Birkenau on the night of 5-6 September 1944. There, Philip and Lenie were separated on the rampe. After selection and registration, the prisoners were shaved bald and a number was tattooed on their arms.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip was issued the number B9223, his wife Lenie the number A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip was transferred to the Stammlager, Auschwitz-I, after the selections and registration. At the end of October 1944, he was assigned to the Peterson labour command where, under harsh conditions, he had to dig and turn&nbsp;the earth.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After two months, Philip was admitted to an infirmary with frozen hands and feet on 20 December 1944. There he was liberated by the Soviet army on 27 January 1945.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Return</h1>

Philip de Jong kept a travel log during the trip back to the Netherlands. Otto Frank also noted in a notebook what he experienced during the return trip. In it, Otto noted that he had encountered &#39;Filip de Jong (HEMA) &#39;. Philip travelled to Kattowice on 11 March 1945, where Otto Frank had probably been staying from 5 March. From Kattowice, they continued by train on 1 April to Chernivtsi, where they arrived on 7 April after a long train journey. On 21 April, they had to continue by train to Odessa. Like Otto, Philip had to wait a month here for further transport. On 20 May, they were finally ferried on the New Zealand ship the Monowai to Marseille, where they arrived on 27 May. From Marseille, Philip continued travelling by train towards the Netherlands. Once in Amsterdam, Philip went to see his good friend Chris Allebes, where he and Lenie had agreed to go if they survived the camps.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> A month later, he was surprised by his wife&#39;s return. Lenie wrote in her diary on 30 June 1945 :

<blockquote>&#39;I ring the bell and the door is opened by Chris. He doesn&#39;t say anything but quietly leads me inside, because he wants to surprise Flip. He&#39;s quietly standing in the kitchen shelling broad beans.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Soon after his return, Philip went back to work at HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Philip and Lenie had two children. Philip died unexpectedly on 19 April 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> Addresses: Belgium; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (Aug &#39;38), Zuider-Amstellaan 146-II (May &#39;40), Tugelaweg 127-II (July &#39;40), Lekstraat 162-I (July &#39;45), Stadionweg 214-II (Aug &#39;45), Uiterwaardestraat 142hs (June &#39;48), Jekerstraat 63-I (Feb &#39;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix de Jong leerde Otto Frank kennen in kamp Westerbork. Net als Otto overleefde hij Auschwitz. Na de bevrijding reisden ze samen terug naar Nederland.

Philip Felix de Jong met Otto Frank in camp Westerbork. Like Otto, he survived Auschwitz. After liberation, they travelled back to the Netherlands together.

Philip de Jong

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 943).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy zat  in hetzelfde transport als waarmee de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau werd gedeporteerd. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter - Levy

Salomon van Thijn&nbsp;werd&nbsp;boekdrukker na aanvankelijk als bouwkundige te hebben gewerkt. Hij trouwde&nbsp;in 1936 met Ella Philips.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Zij kwam&nbsp;in november 1944 om in Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Hij hertrouwde&nbsp;op een onbekend moment met Hertha Cohn.

Van Thijn overleefde&nbsp;Auschwitz en reisde&nbsp;met hetzelfde transport via Odessa en Marseille naar Nederland als Otto Frank. Anderen waren&nbsp;onder meer Barend Konijn, Salomon Lievendag en Josef Wolf. Frank zette in het notitieboekje dat hij tijdens deze reis bijhield: &ldquo;Van ǀ Tijn (Drukerij)&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Thijn was zeer waarschijnlijk de oud-kampgenoot die in 1964 een (korte) grafrede hield bij de begrafenis van Barend Konijn. Hij memoreerde&nbsp;hoe Konijn er in slaagde hem op zijn &ldquo;onberaden besluit&rdquo; om met de ontruimingsmarsen van Auschwitz mee te gaan deed terugkomen. Het is een mededeling van Jos&eacute;phine Konijn dat op de begrafenis van haar vader werd&nbsp;gesproken door zijn kampvriend Van Thijn.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Adressen: Wageningen; Utrecht; Apeldoorn; Jan Kruijffstraat 41b, Rotterdam (1935).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="lx2ug" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam, Gezinskaarten, losbladig bevolkingsregister van hoofdbewoners en gezinnen, Rotterdam: Gezinskaart S. van Thijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rra8b" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/page/358344" target="_blank">http://www.joodsmonument.nl/page/358344</a> (geraadpleegd 6 april 2016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="weqes" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje met verslag terugkeer Otto Frank, 16 januari &ndash; 3 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t3x0p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Tekst anonieme grafrede, zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qxged" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiebericht, Nieuw Isra&euml;litisch Weekblad, 26 maart 1983.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Salomon van Thijn was a book printer, although originally he worked as a structural engineer. He married Ella Philips in 1936.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They were sent to Auschwitz in November 1944.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> He later remarried Hertha Cohn, although the date of the wedding is unknown.

Van Thijn survived Auschwitz and travelled on the same transport as Otto Frank to the Netherlands via Odessa and Marseille. Others included Barend Konijn, Salomon Lievendag and Josef Wolf. Frank put in his notebook that he kept at this time: &ldquo;Van ǀ Tijn (Printer)&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Thijn was most likely the fellow inmate who delivered a short eulogy at the funeral of Barend Konijn in 1964. He recalled how Konijn succeeded in reconsidering his &ldquo;reckless decision&rdquo; to join the evacuation marches from Auschwitz. It was a statement of Jos&eacute;phine Konijn that was read out by his camp friend Van Thijn at the funeral of her father.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Addresses: Wageningen; Utrecht; Apeldoorn; Jan Kruijffstraat 41b, Rotterdam (1935).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="lx2ug" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam, Gezinskaarten, losbladig bevolkingsregister van hoofdbewoners en gezinnen, Rotterdam: Gezinskaart S. van Thijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rra8b" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/page/358344" target="_blank">http://www.joodsmonument.nl/page/358344</a> (geraadpleegd 6 april 2016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="weqes" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje met verslag terugkeer Otto Frank, 16 januari &ndash; 3 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t3x0p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Tekst anonieme grafrede, zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qxged" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiebericht, Nieuw Isra&euml;litisch Weekblad, 26 maart 1983.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Salomon van Thijn was een reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatriëring vanuit Auschwitz.

Salomon van Thijn was a travelling companion of Otto Frank during the repatriation from Auschwitz.

Salomon van Thijn

Na zijn aankomst in Marseille op 27 mei 1945 reisde Otto Frank per trein terug naar Nederland. Langs Lyon, Dijon, Reims en Li&egrave;ge, Maastricht en tientallen dorpjes die Otto in zijn notitieboekje noteerde, kwam hij 31 mei aan in Vlodrop, Limburg, waar hij&nbsp;tijdelijk in het Kolleg St. Ludwigklooster werden ondergebracht. Daar nam hij op 31 mei afscheid van onder meer Rosa de Winter, die in het klooster haar dochter Judik had teruggevonden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In de middag werd Otto per auto naar Roermond gebracht. Ook daar bleef hij op zoek naar zijn dochters en heeft hij tevergeefs lijsten ingezien. Op 2 juni ging Otto per auto verder richting Amsterdam, via Venlo, Nijmegen en Arnhem. Net als in Roermond was de oorlogsschade hier groot en noteerde Otto: &lsquo;alles verwoest.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Hij noteerde vervolgens dat hij bij het Musis Sacrum, het concertgebouw van Arnhem, moesten uitstappen en dat hij daar de hele dag in de zon op auto&rsquo;s wachtte. Uiteindelijk overnachtte hij die avond in de Talmaschool in Arnhem.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Op&nbsp;3 juni 1945&nbsp;werd Otto Frank vanuit Arnhem met de auto via Utrecht en Rotterdam naar Amsterdam gebracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4rhfc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie&nbsp;(AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 31 mei; Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my2xm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 2 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ohg8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

After arriving in Marseille on 27 May 1945, Otto Frank travelled back to the Netherlands by train. Passing Lyon, Dijon, Reims and Li&egrave;ge, Maastricht and dozens of villages Otto noted in his notebook, he arrived 31 May in Vlodrop, Limburg, where he temporarily lodged in the Kolleg St. Ludwig monastery. There, on 31 May, he said goodbye to Rosa de Winter, among others, who had found her daughter Judik at the monastery.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In the afternoon, Otto was taken by car to Roermond. There, too, he continued to search for his daughters and inspected lists in vain. On 2 June, Otto continued by car towards Amsterdam, via Venlo, Nijmegen and Arnhem. As in Roermond, war damage here was extensive and Otto noted: &quot;everything&nbsp;destroyed&quot;.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> He then noted that he had to get out at Musis Sacrum, Arnhem&#39;s concert hall, and waited there all day in the sun for cars. Finally, he spent&nbsp;that night at the Talmaschool in Arnhem.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

On 3 June 1945 , Otto Frank was taken from Arnhem by car via Utrecht and Rotterdam to Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4rhfc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie&nbsp;(AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 31 mei; Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my2xm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 2 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ohg8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

&nbsp;

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Terugreis Otto Frank: Roermond en Arnhem

Op 27 mei 1945 reisde Otto per trein en auto van Marseille naar Nederland, met tussenstops in Roermond en Arnhem. Op 3 juni 1945 kwam hij in Amsterdam aan.

On 27 May 1945, Otto travelled by train and car from Marseille to the Netherlands, stopping there in Roermond and Arnhem. He arrived back in Amsterdam on 3 June 1945.

Roermond

Otto Frank reisde per trein en auto van Marseille naar Nederland, met tussenstops in Roermond en Arnhem.

Otto Frank travelled by train and car from Marseille to the Netherlands, with stops in Roermond and Arnhem.

Judy de Winter was de dochter van Rosa de Winter-Levy (1905-1985), een goede naoorlogse vriendin van Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Judy werd op 27 oktober 1928 geboren in Zutphen en woonde daar samen met haar moeder en haar vader Emanuel de Winter (1889-1944) op de Coehoornsingel 10.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joodse mensen verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Het gezin De Winter dook daarom begin april onder bij een boerenfamilie in het dorp Varsseveld. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht en leerde ze Anne Frank kennen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Op 3 september 1944 werd Judy samen met haar ouders en de acht onderduikers naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Judy en haar moeder werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar vader werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na de selectie werd Judy geregistreerd en kreeg ze het nummer A25251 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Judy met haar moeder na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Op 26 oktober 1944 werd Judy geselecteerd voor deportatie naar Kratzau (Chrastava).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;In het kamp werd ze tewerkgesteld en moest ze granaten vullen. In Kratzau sloot Judy zich aan bij een groepje Franse vrouwen die voor elkaar zorgden in het kamp. Op 8 mei 1945 werd ze bevrijd door het Sovjetleger. Via Reichenberg (Liberec) reisde ze per trein en vrachtwagen naar Praag, Pilsen, Bayreuth en uiteindelijk naar Belgi&euml;. Op 31 mei 1945 werd ze in een klooster in de buurt van Roermond herenigd met haar moeder.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Adres:&nbsp;Coehoornsingel 10, Zutphen.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nl4i2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wixmb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (03-11-2022); <a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Pesecution, Bad Asolsen: Kaart Judi de Winter,&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> &nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ukg8r" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kwem9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4qnp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psspq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o5vcz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022) &amp; Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ofrle" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qbm0g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3tkkj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="55msq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w27nj" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="weyxo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 3 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Judy de Winter was the daughter of Rosa de Winter-Levy (1905-1985), a close friend of Otto Frank after the war.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Judy was born on 27 October 1928 in Zutphen, where she lived with her mother and her father Emanuel de Winter (1889-1944) at Coehoornsingel 10.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

At the end of March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The De Winter family therefore went into hiding with a farming family in the village of Varsseveld in early April. After more than a year in hiding, the family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> After an interrogation in Velp, they were transferred to the detention centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> There, like the eight people&nbsp;from the Secret Annex, they ended up in penal hut&nbsp;67, where they&nbsp;met Anne Frank.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

On 3 September 1944, Judy was deported to Auschwitz concentration and extermination camp along with her parents and the eight people from the Secret Annex.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> After arriving at Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Judy and her mother were selected for forced labour, but her father was murdered the same day in one of the gas chambers.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After the selection, Judy was registered and had the number A25251 tattooed on her arm.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Like Anne, Margot and Edith, Judy and her mother ended up in hut 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

On 26 October 1944, Judy was selected for deportation to Kratzau (Chrastava).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> In the camp, she was put to work and had to fill grenades. In Kratzau, Judy joined a group of French women who took care of each other in the camp. On 8 May 1945 , she was liberated by the Soviet army. Via Reichenberg (Liberec), she travelled by train and truck to Prague, Pilsen, Bayreuth and finally to Belgium. On 31 May 1945, she was reunited with her mother in a convent near Roermond.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Source: personal information.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Address: Coehoornsingel 10, Zutphen.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nl4i2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wixmb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (03-11-2022); <a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Pesecution, Bad Asolsen: Kaart Judi de Winter,&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> &nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ukg8r" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kwem9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4qnp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psspq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o5vcz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022) &amp; Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ofrle" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qbm0g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3tkkj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="55msq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w27nj" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="weyxo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 3 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

B_Getuigen_III_044

Judik de Winter, 1943

Judy de Winter ontmoette Anne Frank in kamp Westerbork.

Judy de Winter met Anne Frank at Camp Westerbork.

Judy Salomon - de Winter

Het Wilhelmus in Marseille

Van alle onderduikers in het Achterhuis heeft alleen de vader van Anne, Otto Frank, de Holocaust overleefd. In dit verhaal lees je over zijn terugkeer van het concentratiekamp Auschwitz naar Amsterdam.  Een reconstructie op basis van Otto’s notities, andere getuigenissen en documenten. Klik door de slides voor het verhaal en op de markers voor meer informatie.