After the liberation of Auschwitz, Otto Frank received care and slowly recovered. He left Auschwitz on 5 March 1945 and went to Katowice, a city 35 kilometres away. He then travelled through Ukraine to Odesa and from there by ship to Marseilles. He arrived back in Amsterdam on 3 June 1945.

On 1 April 1945, Otto left at 3am by train from Katowice for Czernowitz (now Chernivtsi in Ukraine). The train journey took six days and Otto Frank wrote daily in his notebook the scenes he saw along the way. In keywords, he describes the lively bartering that took place along the track and on the train, the hours of standing still and the route past destroyed villages.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rosa de Winter-Levy described the train journey as follows: &quot;It is a wonderful journey, though in freight wagons, but now with unlocked doors! There are about 30 of us in a wagon. The mood is cheerful. The &#39;train commander&#39; distributes bread and sugar every day, which articles we get from the Russians.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On the train, Otto Frank again met his old neighbour Eva Geiringer, whom he had already spoken to in Auschwitz shortly after the liberation, hoping she could tell him more about his wife and children. Eva Geiringer, meanwhile, had found her mother Fritzi Markovits again, and when she met Otto Frank again on the train, she introduced the two to each other. Later, a new love would blossom between Fritzi and Otto and they would marry in 1953.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Both Rosa de Winter and Otto Frank&#39;s notebook reveal that once they arrived in Chernivtsi, travellers were warmly welcomed and given food by the city&#39;s large Jewish community. Otto Frank wrote on 7 April 1945: &quot;Got off the train in the morning (...) reception from all sides. People sympathised, as it were.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In Chernivtsi, Otto Frank stayed in a barracks where he slept on the ground but was well fed. His notebook shows that he explored the city and was given plenty to eat, but was not fully recovered physically and suffered from diarrhoea. It also shows that Rosa de Winter and Otto Frank still kept in touch, on 11 April he wrote: Ate at Frau de Winter &#39;s.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After some confusion about who was and was not allowed to continue travelling, Otto Frank left on 22 April 1945 by train for Odessa, where he arrived late at night a day later.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wrg0q" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 1 t/m 6 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frfk5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.38.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nfutx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 305-306.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enwdx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 7 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bnw0p" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 11 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eb4v9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 17 t/m 23 april.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

1 april 1945 vertrok Otto om 3 uur &lsquo;s nachts met de trein vanaf Katowice&nbsp;richting Czernowitz (nu Tsjernivtsi in Oekra&iuml;ne). De treinreis duurde zes dagen en Otto Frank schreef dagelijks in zijn notitieboekje de taferelen die hij onderweg zag. In steekwoorden beschrijft hij de levendige ruilhandel die plaatsvond langs het spoor en de trein, het uren stilstaan en de route langs de verwoeste dorpjes.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rosa de Winter-Levy beschreef de treinreis als volgt: &lsquo;Het is een heerlijke reis, wel in goederenwagons, maar nu met open deuren! Wij zijn met ongeveer 30 personen in een wagon. Er heerscht een opgewekte stemming. De ,,treincommandant&rdquo; deelt iederen dag brood en suiker uit, welke artikelen we van de Russen krijgen.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In de trein ontmoette Otto Frank opnieuw zijn oude buurmeisje Eva Geiringer, die hij kort na de bevrijding al in Auschwitz had gesproken in de hoop dat zij hem meer kon vertellen over zijn vrouw en kinderen. Eva Geiringer&nbsp;had inmiddels haar moeder Fritzi Markovits teruggevonden en toen zij Otto Frank opnieuw in de trein ontmoette, stelde zij de twee aan elkaar voor. Later zou er tussen Fritzi en Otto een nieuwe liefde opbloeien en in 1953 zouden zij met elkaar trouwen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Uit zowel Rosa de Winter als het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat eenmaal aangekomen in Tsjernivtsi, de reizigers hartelijk ontvangen werden en eten kregen van de grote joodse gemeenschap in de stad. Otto Frank schreef op 7 april 1945: &lsquo;Ochtends uitstappen (&hellip;) ontvangst van alle kanten. De mensen leefden als het ware mee.&rsquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In Tsjernivtsi verbleef Otto Frank in een kazerne waar hij op de grond sliep, maar goed te eten kreeg. Uit zijn notitieboekje blijkt dat hij de stad heeft verkend en veel te eten kreeg, maar fysiek niet geheel hersteld was en last had van buikloop. Daarnaast blijkt dat Rosa de Winter en Otto Frank nog contact hielden, op 11 april schreef hij:&nbsp;Gegeten bij&nbsp;Frau de Winter.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Na wat onduidelijkheid over wie er wel en niet verder mochten reizen, vertrok Otto Frank op 22 april 1945 met de trein richting Odessa waar ze een dag later &rsquo;s avonds laat aankwamen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wrg0q" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 1 t/m 6 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frfk5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.38.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nfutx" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 305-306.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enwdx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 7 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bnw0p" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 11 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eb4v9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 17 t/m 23 april.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Before the Second World War, Chernivtsi had a large number of Jews among its inhabitants, of which the poet Paul Celan is probably one of the best known. In October 1941, the old Jewish quarter became a ghetto for 50,000 Jews, more than half of whom were deported to ghettos and concentration camps in northern Transnistria (the area between the Dniester and Bug rivers), even though the Romanian mayor of the city ​​managed to save 20,000 Jews from deportation.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

On 1 April 1945, Otto Frank left Katowice for Chernivtsi. He stayed there until 22 April, when he travelled on to Odessa.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="91m5j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia:&nbsp;<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Chernivtsi" target="_blank">Chernivtsi</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Tsjernivtsi had tot de Tweede Wereldoorlog een groot aantal Joden onder zijn inwoners, waarvan de dichter Paul Celan waarschijnlijk een van de bekendste is. In oktober 1941 werd de oude Joodse wijk een getto voor 50.000 Joden, waarvan meer dan de helft op transport werd gezet naar getto&rsquo;s en concentratiekampen in het noorden van Transnistri&euml; (het gebied tussen de rivieren Dnjestr en Boeg), al wist de Roemeense burgemeester van de stad wist 20.000 Joden voor deportatie te behoeden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Op 1 april 1945&nbsp;vertrok Otto Frank vanaf Katowice richting Tsjernivtsi. Daar verbleef hij tot 22 april, toen hij verder reisde naar Odessa.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jrv07" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia:&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Tsjernivtsi" target="_blank">Tsjernivtsi</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Return Otto Frank: Chernivtsi

On 1 April, Otto Frank left Katowice for Chernivtsi. He stayed there until 22 April, when he travelled on to Odessa.

Op 1 april vertrok Otto Frank vanaf Katowice richting Tsjernivtsi. Daar verbleef hij tot 22 april, toen hij verder reisde naar Odessa.

Chernivtsi

After 9 May 1945, about 5,500 Jews returned from German concentration camps. About 16,000 Jews emerged from hiding and another 15,000 Jews returned who had otherwise escaped persecution or fled abroad.

Na 9 mei 1945 kwamen ongeveer 5.500 Joden terug uit Duitse concentratiekampen. Ongeveer 16.000 Joden kwamen tevoorschijn uit de onderduik en nog ongeveer 15.000 Joden die op andere manieren aan de vervolging waren ontsnapt of naar het buitenland &nbsp;waren gevlucht.

Return

'Return' in this context refers to the unregulated return of persons to the Netherlands after the liberation, following a stay (forced or otherwise) abroad during World War II.

Met Terugkeer wordt hier bedoeld de na de bevrijding ongeregelde terugkeer van personen naar Nederland, na een (al dan niet gedwongen) verblijf in het buitenland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Chernivtsi is a city in southwestern Ukraine.

Tsjernivtsi is een stad in het zuidwesten van Oekraïne.

Joseph Wolf was Otto Frank&#39;s travelling companion during the repatriation from Auschwitz.

Until May 1940, Wolf lived on the edge of the part of Rotterdam that was destroyed by the bombing. He worked&nbsp;as a diamond cutter, commercial traveller&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;and metal goods manufacturer, among other things.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> From Westerbork he went on the transport of 3 September 1944 to Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Without being in the&nbsp;mixed marriage category, he survived the arrival selection, despite his advanced age. His wife Rebecca Minden did not pass this selection.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Joseph Wolf accompanied&nbsp;Otto Frank when he was repatriated from Auschwitz. Otto&nbsp;wrote in his notebook on 16 April 1945: J. Wolf&#39;s birthday (67). They were in Czernowitz at that time.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Plantageweg 59b, Rotterdam (May1937), Burgemeester Meineszlaan 75b, Rotterdam (21 May1940).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> Graaf Florisstraat 112a, Amsterdam (1947); Smaragdstraat 5 II (1948); Bloemendaal (1951).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nna2n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart J. Wolf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3vw8d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Bureau Oorlogsnazorg, document WBK 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="592s8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam (SAR), Burgerlijke Stand, overlijdensregisters (toegang 999-09), inv. nr. 1952V1, folio V1-054v, akte 1952.318: overlijdensakte Rebecca Minden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="flsn4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 16 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mk8kx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>SAR, Archief van de gemeentesecretarie, afdeling Bevolking (toegang 494-03), Bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten: Gezinskaart J.M. Wolf.</cite></li>
</ol>
</section>

Joseph Wolf was reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatri&euml;ring uit Auschwitz.

Wolf woonde&nbsp;tot mei 1940 aan de rand van het deel van Rotterdam dat door het bombardement werd&nbsp;verwoest. Hij was onder meer diamantslijper, handelsreiziger,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;en metaalwarenfabrikant.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Vanuit Westerbork ging hij met het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Zonder te behoren tot de gemengd gehuwden overleefde&nbsp;hij de aankomstselectie, ondanks zijn gevorderde leeftijd. Zijn echtgenote Rebecca Minden kwam&nbsp;deze selectie niet door.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Joseph Wolf is bij de repatri&euml;ring vanuit Auschwitz in het gezelschap van Otto Frank. Die schreef&nbsp;in zijn notitieboekje op 16 april 1945: J. Wolf jarig. (67). Ze zijn dan in Czernowitz.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Plantageweg 59b, Rotterdam (mei 1937), Burgemeester Meineszlaan 75b, Rotterdam (21 mei 1940).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> Graaf Florisstraat 112a, Amsterdam (1947); Smaragdstraat 5 II (1948); Bloemendaal (1951).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nna2n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart J. Wolf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3vw8d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Bureau Oorlogsnazorg, document WBK 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="592s8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam (SAR), Burgerlijke Stand, overlijdensregisters (toegang 999-09), inv. nr. 1952V1, folio V1-054v, akte 1952.318: overlijdensakte Rebecca Minden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="flsn4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 16 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mk8kx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>SAR, Archief van de gemeentesecretarie, afdeling Bevolking (toegang 494-03), Bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten: Gezinskaart J.M. Wolf.</cite></li>
</ol>
</section>

Joseph Wolf was a travelling companion of Otto Frank during the repatriation from Auschwitz.

Joseph Wolf was een reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatriëring uit Auschwitz.

Joseph Wolf

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december &#39;33 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 943).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op Het Geheugen van Nederland:&nbsp;<a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd op 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;Kaart Judik de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a>&nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709">https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709</a> (geraadpleegd 31 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter-Levy zat  in hetzelfde transport als waarmee de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau werd gedeporteerd. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter - Levy

Terugreis Otto Frank: Tsjernivtsi

The train journey from the Polish town of Katowice - the first stop after Auschwitz - to Odessa took a long time<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> and was unpleasant for Otto Frank: the weather was bad and he suffered&nbsp;from&nbsp;diphtheria.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Once they arrived, after several days of variable or bad weather, it became sunnier and the food was good. Red Cross parcels were also now arriving regularly, according to Rosa de Winter from the English Red Cross. Over the radio, they followed the news about the approaching liberation.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Otto shared much with Salomon Siegfried Lievendag (1892-1948), who, like him, had survived Auschwitz and was trying to travel back to the Netherlands. However, their departure from Odessa kept being rescheduled and their&nbsp;impatience grew. Finally, almost a month later, on 20 May 1945, they were ordered to pack their belongings and board a boat bound for Marseille. The ship was called the Monowai, came from New Zealand and left on 21 May 1945&nbsp;towards Marseille.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nhof0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: NOS 1944-145 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2331759" target="_blank">Overlevenden Auschwitz via Odessa naar Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gmdni" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 23 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o2svb" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.41.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w2okv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei. Also see: New Zealand History:&nbsp;<a href="http:// https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father (geraadpleegd 16 augustus 2022)" target="_blank">Monowai - the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

De treinreis vanaf de Poolse plaats Katowice - de eerste stop na Auschwitz - naar Odessa duurde lang<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> en was voor Otto Frank onaangenaam door het slechte weer en omdat hij last had van buikloop.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Eenmaal aangekomen werd het, na een aantal dagen wisselend of slecht weer, zonniger en het eten was goed. Ook kwamen er nu regelmatig Rode Kruis-pakketten, volgens Rosa de Winter afkomstig van het Engelse Rode Kruis. Via de radio volgden ze het nieuws over de naderende bevrijding.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Otto deelde veel met Salomon Siegfried Lievendag (1892-1948), die net als hij Auschwitz had overleefd en probeerde terug te reizen naar Nederland. Het vertrek uit Odessa werd echter steeds verplaatst en het ongeduld steeg. Uiteindelijk kregen ze bijna een maand later, op 20 mei 1945, het bevel dat ze hun spullen moesten pakken en meegingen op de boot richting Marseille. Het schip heette de Monowai,&nbsp;kwam uit Nieuw-Zeeland en vertrok op 21 mei 1945&nbsp;richting Marseille.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="m1pfi" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-145 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2331759" target="_blank">Overlevenden Auschwitz via Odessa naar Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gmdni" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 23 april.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o2svb" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.41.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w2okv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei. Zie ook: New Zealand History: <a href="http:// https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father (geraadpleegd 16 augustus 2022)" target="_blank">Monowai - the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

A headline from 30 March 1944 says: Odessa centre of Soviet attack.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> On the night of 9-10 April, German troops evacuated the city.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> On 10 April, the Red Army entered Odessa.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Odessa was mentioned in Anne&#39;s diary because of the battle that raged here at the end of March.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank, when returning from Auschwitz on 21 May 1945, left Odessa on the Monowai for Marseille.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4col0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Vaderland, 30 maart 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s6cdl" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Tijd, 11 april 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bjyru" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog,&nbsp;deel 7:&nbsp;Mei &rsquo;43 &ndash; Juni &rsquo;44,&nbsp;tweede helft, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1976, p. 1293.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w8780" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Version A, 31 March 1944, in: The Collected Works; [transl. from the Dutch by Susan Massotty; transl. from the German language by Kirsten Warner and transl. from the Dutch language by Nancy Forest-Flier]. London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. ISBN 978-1-4729-6491-5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3svsf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>See: NOS 1944-145 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2331759" target="_blank">Overlevenden Auschwitz via Odessa naar Nederland</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Een krantenkop van&nbsp;30 maart 1944 zegt: Odessa middelpunt van Sovjet-aanval.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> In de nacht van 9 op 10 april ontruimden Duitse troepen de stad.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Op 10 april trok&nbsp;het Rode Leger Odessa binnen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Odessa werdt in Annes dagboek genoemd vanwege de strijd die hier eind maart woedde.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank vertrok&nbsp;tijdens de terugkeer uit Auschwitz op 21 mei 1945 met de Monowai uit Odessa naar Marseille.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4col0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Vaderland, 30 maart 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s6cdl" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Tijd, 11 april 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bjyru" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog,&nbsp;deel 7:&nbsp;Mei &rsquo;43 &ndash; Juni &rsquo;44,&nbsp;tweede helft, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1976, p. 1293.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w8780" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 31 maart 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Promeheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dq1mz" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-145 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2331759" target="_blank">Overlevenden Auschwitz via Odessa naar Nederland</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

Return Otto Frank: Odessa

From 23 April to 21 May 1945, Otto Frank stayed in Odessa where he waited for a boat to take him to France. On 21 May, he left on the New Zealand ship the Monowai for Marseille.

Van 23 april tot 21 mei 1945 verbleef Otto Frank in Odessa waar hij wachtte op een boot die hem naar Frankrijk zou brengen. Op 21 mei vertrok hij met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille.

Odessa

The war in the Secret Annex

There was a lot of talk about 'politics' in the Secret Annex. In concrete terms, this mainly concerned military operations and their course: the perception of the more general war developments in the Netherlands and abroad. Since the Allied victory was obviously vital for the people in hiding, they followed the progress closely. Their information came from the radio, was related by the helpers or came from the mainstream or underground newspapers and magazines they brought with them.

Er wordt in het Achterhuis zeer veel over ‘de politiek’ gesproken. De facto gaat het dan vooral om militaire operaties en hun verloop: de beleving van de algemenere oorlogsontwikkelingen in Nederland en daarbuiten. Omdat de geallieerde overwinning voor de onderduikers natuurlijk van levensbelang is, volgen ze de voortgang op de voet. Hun informatie komt van de radio, wordt verteld door de helpers of is afkomstig uit de (boven- of ondergrondse) bladen die deze meebrengen.

Odessa is a port city in Ukraine on the Black Sea.

Odessa is een havenstad in Oekraïne aan de Zwarte Zee.

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz I, and a travelling companion during the repatriation via Odessa and Marseille.

Konijn was married to a non-Jewish woman and was therefore protected against deportation as having a &#39;mixed marriage&#39;. On 25 June 1944, he was arrested in Heemstede because, according to him, he had refused to work at Schiphol.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Whether it is related to the above is not known, but on 7 July 1944 a Landwachter brought him to the police station on Leidseplein in Amsterdam. He needed medical attention.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>While he was under guard in the Wester Gasthuis (the name of the Wilhelmina Gasthuis at that time), he was freed in the morning of 18 July 1944. Three men in white coats entered the room and chloroformed the guard. They also took his pistol and cartridges..<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 25 July 1944, Konijn was arrested again in Andreas Schelfhoutstraat, this time by SD officer Pieter Schaap.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 3 September 1944, Barend Konijn was on the transport from Westerbork to Auschwitz. As a mixed marriage man, he was given the registration number 195348. Mixed married couples had a better status than &#39;normal&#39; Jewish prisoners. They were identifiable through a different numbering system and they were not selected for the gas chamber. In late October 1944, he was transferred to a sickbay barrack, where he stayed until the liberation of the camp on 27 January 1945.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> On 15 and 23 March 1945, with the help of the Polish Red Cross, he sent two postcards home.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> He went on the same repatriation trip as Otto Frank. On the way, it was his birthday, so Otto gave him white bread and butter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was a partner in the canning and dried fruit trade De Winter &amp; Konijn, with branches in Amsterdam and Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

He acted as a reference during Otto Frank&#39;s naturalisation procedure.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Address:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rhros" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>According to his daughter Jos&eacute;phine, he was also addressed as Bernard. In anonymous eulogy in her possession, the deceased is also addressed as &ldquo;Bernard&rdquo;. Property of Jos&eacute;phine Konijn: eulogy read by a former fellow prisoner, probably S. van Thijn (23 November 1894), undated (May 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dswy2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.&nbsp;Pieter Schaap was een van de fanatiekste Jodenjagers in Amsterdam. Zie: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011, p. 212-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="81hli" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart B.Konijn;&nbsp;<a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/" target="_blank">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was&nbsp;medegevangene van Otto Frank in Auschwitz I, en reisgenoot bij de repatri&euml;ring via Odessa en Marseille.

Konijn was&nbsp;met een niet-Joodse vrouw getrouwd en daarom als &lsquo;gemengd gehuwde&rsquo; beschermd tegen deportatie. Op 25 juni 1944 werd&nbsp;hij in Heemstede gearresteerd omdat hij, naar eigen zeggen, weigerde&nbsp;werkzaamheden op Schiphol te verrichten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Of het met bovenstaande in verband staat is niet bekend, maar op 7 juli 1944 bracht een Landwachter hem naar het politiebureau op het Amsterdamse Leidseplein. Hij had&nbsp;medische verzorging nodig.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Toen hij onder bewaking in het Wester Gasthuis (de toenmalige benaming van het Wilhelmina Gasthuis) lag, werd&nbsp;hij in de ochtend van 18 juli 1944 bevrijd. Drie mannen in witte jassen kwamen de kamer binnen en bedwelmden de bewaker met chloroform. Ze namen ook diens pistool en patronen mee.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 25 juli 1944 werd&nbsp;Konijn in de Andreas Schelfhoutstraat opnieuw gearresteerd, nu door de SD&rsquo;er Pieter Schaap.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 3 september 1944 maakte Barend Konijn deel uit van het transport van Westerbork naar Auschwitz. Als gemengd gehuwde kreeg&nbsp;hij daar het registratienummer 195348. Gemengd gehuwden hadden&nbsp;een betere status dan &lsquo;gewone&rsquo; Joodse gevangenen. Ze waren door een andere nummering herkenbaar en bleven buiten de selecties voor de gaskamer. Eind oktober 1944 kwam&nbsp;hij in een ziekenbarak terecht, waar hij tot de bevrijding van het kamp op 27 januari 1945 bleef.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> Op 15 en 23 maart 1945 stuurde&nbsp;hij met hulp van het Poolse Rode Kruis twee briefkaarten naar huis.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Hij maakte dezelfde repatri&euml;ringsreis mee als Otto Frank. Onderweg was hij jarig en kreeg&nbsp;daarom van Otto wit brood met boter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was firmant in de conserven- en zuidvruchtenhandel De Winter &amp; Konijn, met vestigingen in Amsterdam en Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Hij trad&nbsp;op als referentie bij Otto Franks naturalisatieprocedure.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Adres:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="9w1qv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Hij werd volgens zijn dochter Jos&eacute;phine &ldquo;ook wel&rdquo; Bernard genoemd. Een anonieme grafrede, waarvan de geschreven tekst in haar bezit is spreekt de overledene ook aan als &ldquo;Bernard&rdquo;. Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: grafrede uitgesproken door een voormalig medegevangene, waarschijnlijk S. van Thijn (23 november 1894), zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9z9kf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.&nbsp;Pieter Schaap was een van de fanatiekste Jodenjagers in Amsterdam. Zie: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011, p. 212-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pnqy8" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart B.Konijn;&nbsp;<a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn was een medegevangene van Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn

Clara Ehbrecht was a camp mate of the Frank family. She was a half sister of Gerdina Selma Gendering.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Her profession was nurse, with the qualifications &#39;the white cross&#39; (basic nurse), &#39;little stork&#39; (maternity nurse) and &#39;the black cross&#39; (psychiatric nurse). Under this last qualification, she worked in the &#39;Apeldoornsche Bos&#39; before 1935.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Between 1935 and 1953 she lived at many different addresses in Amsterdam, including the address of the Central Israeli&nbsp;Hospital, the Jewish Old People&#39;s Home, the Portuguese-Israeli Hospital and the Jewish Invalid Home.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 21 August 1944, she was arrested by SD detective Maarten Spaans from The Hague. As a member of the Documentation Department of the The Hague police, Spaans was a notorious &#39;hunter for Jews&#39;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> He delivered her to the Linnaeusstraat office in Amsterdam. In anticipation of being transported to The Hague, an officer brought her to the Amsterdam Headquarters.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;She was locked up there.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;

She was part of the transport from Westerbork to Auschwitz on 3 September 1944.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Despite the fact that her father was not Jewish, she had no protected status and belonged to the common H&auml;ftlinge. According to her, she was in the same carriage as the Frank family and stayed in the same barrack in Auschwitz-Birkenau with Edith, Margot and Anne Frank. After the liberation, she made the repatriation trip via Odessa to the Netherlands, just like Otto Frank.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

In 1955 she married the Polish Holocaust survivor Abram Bergerfraint.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> After Otto Frank&#39;s death, she signed the book of condolence at the Anne Frank House in 1980, briefly mentioning her connection with the Frank family.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Amsterdam; Apeldoorn; Jacob Obrechtstraat 92, Amsterdam (CIZ, 1935 &ndash; &lsquo;39); Nieuwe Kerkstraat 135, Amsterdam (Joodse Oudelieden Gesticht - Jewish Old People&#39;s Home), 1939 &ndash; &rsquo;40); Plantage Franschelaan 8, Amsterdam (PIZ, 1944); Weesperplein 1, Amsterdam (JI, 1946 &ndash; &rsquo;53).<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3mvf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegansnummer 30238): Archiefkaarten C.W.E.H. Ehbrecht en G.S. Gendering, beiden dochters van Leentje Gendering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9mkgc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodse-Raadkaart C.W.E.H. Ebrecht, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130282081" target="_blank">Document ID 130283081</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8mhbf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.W.E.H. Ehbrecht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r35mg" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI. Juli &rsquo;42 &ndash; Mei &rsquo;43, Den Haag: Martinus Nijhoff, 1975, p. 328. Voor Spaans, zie verder: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dp9i9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegangsnummer 5225), inv. nr. 6283: Rapporten bureau Linnaeusstraat, 21 augustus 1944, mut. 16.10 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="by2ii" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7202: fouilleringsregister 21 augustus 1944, mut. 17.45 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1h0ik" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ssgw7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_066: Condoleanceregister voor Otto Frank, 1980.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fsccb" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegangsnummer 5009), inv. nr. 7632: Register van geboorteakten, deel 13, 13v, akte 7353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05g2w" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart C.W.E.H. Ebrecht.</cite></li>
</ol>
</section>

Clara Ehbrecht&nbsp;was een kampgenote van de familie Frank. Ze was een halfzus van Gerdina Selma Gendering.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Haar beroep was verpleegster met de kwalificaties &lsquo;het witte kruis&rsquo; (basisverpleegkundige), &lsquo;ooievaartje&rsquo; (kraamverpleegkundige) en &lsquo;het zwarte kruis&rsquo; (psychiatrisch verpleegkundige). Onder die laatste bevoegdheid werkte ze v&oacute;&oacute;r 1935 in het &lsquo;Apeldoornsche Bos&rsquo;.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Tussen 1935 en 1953 woonde&nbsp;ze in Amsterdam op veel verschillende adressen, waaronder het adres van de Centrale Isra&euml;lietische Ziekenverpleging, het Joodse Oude lieden Gesticht, het Portugees-Isra&euml;litisch Ziekenhuis en de Joodse Invalide.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 21 augustus 1944 werd zij gearresteerd&nbsp;SD-rechercheur Maarten&nbsp;Spaans uit Den Haag. Spaans was als lid van de Documentatiedienst van de Haagse politie een berucht &lsquo;Jodenjager&rsquo;.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Hij leverde haar af aan bureau Linnaeusstraat te Amsterdam. Vooruitlopend op transport naar Den Haag bracht een agent haar over naar het Amsterdamse Hoofdbureau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Daar werd ze opgesloten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;

Ze maakte deel uit van het transport van Westerbork naar Auschwitz op 3 september 1944.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Ondanks het feit dat haar vader niet-Joods was, had ze geen beschermde status en hoorde&nbsp;ze bij de gewone H&auml;ftlinge. Naar eigen zeggen, zat ze in dezelfde wagon als de familie Frank en verbleef ze in Auschwitz-Birkenau met Edith, Margot en Anne Frank in dezelfde barak. Na de bevrijding maakte ze net als Otto Frank de repatri&euml;ringsreis via Odessa naar Nederland.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

In 1955 trouwde ze met de Poolse Holocaustoverlevende Abram Bergerfraint.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Na het overlijden van Otto Frank tekende ze in 1980 bij de Anne Frank Stichting het condoleanceregister met een korte vermelding van haar connectie met de familie Frank.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Amsterdam; Apeldoorn; Jacob Obrechtstraat 92, Amsterdam (CIZ, 1935 &ndash; &lsquo;39); Nieuwe Kerkstraat 135, Amsterdam (Joodse Oudelieden Gesticht, 1939 &ndash; &rsquo;40); Plantage Franschelaan 8, Amsterdam (PIZ, 1944); Weesperplein 1, Amsterdam (JI, 1946 &ndash; &rsquo;53).<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="l3mvf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegansnummer 30238): Archiefkaarten C.W.E.H. Ehbrecht en G.S. Gendering, beiden dochters van Leentje Gendering.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9mkgc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodse-Raadkaart C.W.E.H. Ebrecht, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130282081" target="_blank">Document ID 130282081</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8mhbf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.W.E.H. Ehbrecht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d0ggs" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog VI. Juli &rsquo;42 &ndash; Mei &rsquo;43, Den Haag: Martinus Nijhoff, 1975, p. 328. Voor Spaans, zie verder: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dp9i9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegangsnummer 5225), inv. nr. 6283: Rapporten bureau Linnaeusstraat, 21 augustus 1944, mut. 16.10 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="by2ii" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 7202: fouilleringsregister 21 augustus 1944, mut. 17.45 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hmq2y" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ssgw7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_066: Condoleanceregister voor Otto Frank, 1980.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fsccb" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegangsnummer 5009), inv. nr. 7632: Register van geboorteakten, deel 13, 13v, akte 7353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="05g2w" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart C.W.E.H. Ebrecht.</cite></li>
</ol>
</section>

Clara Ehbrecht was on the same transport as the Frank family from Westerbork to Auschwitz. After the liberation, she made the repatriation trip via Odessa to the Netherlands, just like Otto Frank.

Clara Ehbrecht zat bij hetzelfde transport als de familie Frank van Westerbork naar Auschwitz. Na de bevrijding maakte ze net als Otto Frank de repatriëringsreis via Odessa naar Nederland

Clara Ehbrecht

Fritzi Markovits was born in the Austrian capital Vienna and died in London at the age of 93. Her parents were Rudolf Markovits (1874-1951) and Helene Schubert (1879-1963). She had a younger sister Sylvia Ren&eacute;e (1910-1977).

On 27 May 1923, she married Erich Geiringer in Vienna. They had two children: Heinz Felix on 12 July 1926 and Eva Minni on 11 May 1929.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After Austria&#39;s Anschluss&nbsp;in 1938, the family left Vienna. Erich settled in Loon op Zand in the Netherlands, and Fritzi went to Brussels with the children.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> There she was issued a passport by the German embassy on 18 November 1938. On 22 March 1939, her passport was stamped that the name Sara was added &#39;ex officio&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Erich visited his family regularly.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

They later moved to Amsterdam, where the Civil Register registered them on 4 April 1940.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> She invested the proceeds of sold properties in jewellery, which she managed to smuggle into the Netherlands. Once there, she and her husband also bought houses and securities.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> The German consulate in Amsterdam renewed Fritzi&#39;s passport once more on 21 September 1940.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

In September 1942, Fritzi and her family went into hiding. She and her daughter ended up in a different place from her husband and son: Fritzi and Eva stayed at an address in Amsterdam-Zuid, Erich and Heinz with the Katee-Walda couple in Soestdijk. They did keep in touch; under the name &#39;Annie&#39; (Akkerman), Fritzi sent postcards to pass on information and announce visits.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

After problems with Katee-Waldas, the family wanted to move to a different address. When they tried to&nbsp;go into hiding again, they were betrayed. The whole family was put&nbsp;on a transport to Auschwitz on 19 May 1944. Fritzi&#39;s husband and son both perished in Mauthausen concentration camp,<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> she and her daughter survived.&nbsp;She and Eva made the same repatriation trip as Otto Frank, leaving Odessa on the Monowai on 21 May 1945. They sailed via Istanbul to Marseille, arriving&nbsp;there on 27 May 1945. When she returned to Amsterdam,&nbsp;Fritzi was not&nbsp;able to return to her home on Merwedeplein, because it was&nbsp;in someone else&#39;s name.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;It would take until 21 September 1945 before she was re-registered at her old address.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

The aftermath of the persecution involved several proceedings for Fritzi. As the Netherlands considered her an &#39;enemy subject&#39;, the Beheersinstituut administered her assets. After an elaborately argued request, she regained the disposal of her assets with effect from 24 May 1947.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> In May 1949, she testified before the Special Court about the betrayal of her husband and son. She became so upset that she was led out of the courtroom.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Fritzi met Otto on the journey home from Auschwitz. Later he visited her at Merwedeplein. The name &#39;Geiringer&#39; appeared repeatedly in Otto&#39;s diaries in the following years and an intimate relationship developed. This is evident in correspondence from autumn 1952, when he spent some time in the US.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

On 10 November 1953, she married Otto Frank in Amsterdam. The witnesses were Miep Gies and Jo Kleiman.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Three days earlier, they signed a prenuptial agreement and both also had a will drawn up.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Otto was already living in Basel by then, and she joined him. Fritzi became more prominent in the public eye in later years, participating in interviews on a number of occasions.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;She also had a major role in answering the many letters Otto Frank received.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Due to all the persecution and the death of her husband and son,&nbsp;Fritzi remained&nbsp;averse to Germany. Otto travelled to the Netherlands via Germany in 1954, but Fritzi stayed at home because she wanted to avoid that country.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

She was widowed again by his death on 19 August 1980. She remained in contact with some of the regular letter writers for a long time afterwards, such as Zofia and Adam Kukulski, whom Otto met shortly after the liberation of Auschwitz.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Addresses: Vienna; Brussels; Merwedeplein 46-I, Amsterdam; Basel (Birsfelden).

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdzj2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mvfi9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 22-24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ger6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1680 t.n.v. Elfriede Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="95ahh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1237/N38 t.n.v. Erich Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="08l8o" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Nederlandsch Beheersinstituut (NBI), toegang 2.09.16.05, inv. nr. 79002: rapport NBI, 26 juni 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ws7gk" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. De schuilnaam Akkerman noemt Katee-Walda in een naoorlogs verhoor.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="hj1ij" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten: (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten E. Geiringer en H. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8266k" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Schloss, Herinneringen, p. 197-198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn4wj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NL-HaNA, NBI, inv. nr. 79002: beschikking NBI, 24 mei 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbhte" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&#39;Werkte &ldquo;Miep&rdquo; voor vriend en vijand?&quot;,&nbsp;Het Parool, 14 mei 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4hj3e" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFF, Otto Frank, AFF_OtF_corr_005; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_074.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sj8py" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Gemeente Amsterdam, afdeling Burgerlijke Stand: huwelijksakte 149, 10 november 1953.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zvwz3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Alle drie de stukken zijn opgemaakt door notaris Jacob van Hasselt en hebben in zijn repertorium over dat jaar de nummers 393, 394 (Fritzi) en 395 (Otto). Telefonische mededeling van de waarnemer van opvolgend notaris A.E. Blom, Kees-Jan van Zijden aan Gertjan Broek (AFS), 17 juni 2021.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9xxj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Zie b.v. AFS, AFC, reg. code OFA_2011:Iinterview met Otto Frank door Arthur Unger, 1979. In dit interview komt Fritzi geregeld aan het woord.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ty6u3" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenverhalen: interview met Eva Schloss door David de Jongh en Teresien da Silva, Amsterdam, 12 en 13 november 2008, tijdcode 00.27.08 e.v., 00.33.05 e.v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b7zp9" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, A_Gies_I_139a: Otto Frank aan Jan en Miep Gies, 26 mei 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s5fsm" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje van Otto Frank, 1945. Zofia Kukulska noteert kennelijk zelf en met eigen pen haar naam en adres. Het is althans met inkt en zeker niet het handschrift van Otto Frank. Correspondentie in OFA en notitie in &lsquo;rode boekje&rsquo;</cite></li>
	<li data-footnote-id="czhvc" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits; &#39;Obituary: Fritzi Frank&#39;, The Independent, 8 oktober 1998.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritzi Markovits werd geboren in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen en overleed op 93-jarige leeftijd in Londen. Haar ouders waren Rudolf Markovits (1874-1951) en Helene Schubert (1879-1963). Ze had een jongere zus Sylvia Ren&eacute;e (1910-1977).

Op 27 mei 1923 trouwde ze in Wenen met Erich Geiringer. Ze kregen twee kinderen: Heinz Felix op 12 juli 1926 en Eva Minni op 11 mei 1929.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Na de Anschlu&szlig;&nbsp;van Oostenrijk in 1938 vertrok het gezin uit Wenen. Erich vestigde zich in Loon op Zand en Fritzi ging met de kinderen naar Brussel.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Daar kreeg zij op 18 november 1938 een paspoort van de Duitse ambassade. Op 22 maart 1939 kreeg haar pas een stempel dat &lsquo;ambtshalve&rsquo; de naam Sara is toegevoegd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Erich bezocht zijn gezin geregeld.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Later verhuisden ze naar Amsterdam, waar het Bevolkingsregister ze op 4 april 1940 inschreef.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> De opbrengsten van verkochte bezittingen belegde ze in sieraden, die zij Nederland binnen wist te smokkelen. Eenmaal hier kocht ze met haar man ook huizen en effecten.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Het Duitse consulaat in Amsterdam verlengde Fritzi&rsquo;s paspoort nog eens op 21 september 1940.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

In september 1942 doken Fritzi en haar gezin onder. Zij en haar dochter kwamen op een andere plek dan haar man en zoon: Fritzi en Eva kwamen op een adres in Amsterdam-Zuid, Erich en Heinz bij het echtpaar Katee-Walda in Soestdijk. Ze hielden wel contact; onder de naam &lsquo;Annie&rsquo; (Akkerman) stuurde Fritzi ansichtkaarten om informatie door te geven en bezoeken aan te kondigen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Na problemen met het echtpaar Katee-Walda wilde het gezin met z&#39;n vieren naar een ander adres. Door verraad liep de nieuwe onderduikpoging fout. Het hele gezin gaat 19 mei 1944 op transport naar Auschwitz. Fritzi&rsquo;s man en zoon komen allebei om in concentratiekamp Mauthausen,<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> zij en haar dochter overleven.&nbsp;Ze maakte met Eva dezelfde repatri&euml;ringsreis als Otto Frank en vertrokken met de Monowai&nbsp;van Odessa op 21 mei 1945. Via Istanboel voeren ze naar Marseille en kwamen daar op 27 mei 1945 aan. Terug in Amsterdam&nbsp;kon Fritzi niet meteen terug naar haar woning aan het Merwedeplein, want die stond op naam van iemand anders.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Het duurde tot&nbsp;21 september 1945 voordat ze weer op haar oude adres werd ingeschreven.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

De nasleep van de vervolging ging voor Fritzi met meerdere procedures gepaard. Omdat Nederland haar als &lsquo;vijandelijk onderdaan&rsquo; zag, beheerde het Beheersinstituut haar bezittingen. Na een uitgebreid beargumenteerd verzoek kreeg zij de beschikking over haar vermogen met ingang van 24 mei 1947 terug.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> In mei 1949 getuigde ze voor het Bijzonder Gerechtshof over het verraden van haar man en zoon. Daarbij raakt ze zo overstuur dat ze de zittingzaal uitgeleid werd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Fritzi ontmoette Otto tijdens de thuisreis uit Auschwitz. Later kwam hij bij haar op het Merwedeplein langs. De naam &lsquo;Geiringer&rsquo; stond in de volgende jaren herhaaldelijk in Otto&rsquo;s agenda&rsquo;s en er ontwikkelde zich een innige relatie. In correspondentie uit najaar 1952, als hij enige tijd in de VS verblijft, komt dat duidelijk naar voren.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Op 10 november 1953 trouwde ze in Amsterdam met Otto Frank. Getuigen waren Miep Gies en Jo Kleiman.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Drie dagen eerder tekenden ze de huwelijkse voorwaarden en ook lieten beide een testament opmaken.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Otto woonde toen al in Bazel, en zij voegde zich bij hem. Fritzi kreeg in later jaren een prominentere positie in de openbaarheid, en nam meer dan eens deel aan interviews.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> &nbsp;Verder had zij een grote rol in het beantwoorden van de vele brieven die Otto Frank ontving.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Aan alle vervolgingen en de dood van man en zoon hield Fritzi een aversie tegen Duitsland over. Otto reisde in 1954 via Duitsland naar Nederland, maar Fritzi bleef thuis omdat ze dat land wilde vermijden.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Ze werd door zijn overlijden op 19 augustus 1980 opnieuw weduwe. Met een deel van de vaste brievenschrijvers bleef ze daarna nog lang in contact, zoals Zofia en Adam Kukulski, die Otto kort na de bevrijding van Auschwitz leerde kennen.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Wenen; Brussel; Merwedeplein 46-I, Amsterdam; Bazel (Birsfelden).

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdzj2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mvfi9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 22-24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ger6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1680 t.n.v. Elfriede Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="95ahh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Schloss: &lsquo;Reisepass&rsquo; nr. 1237/N38 t.n.v. Erich Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="08l8o" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Nederlandsch Beheersinstituut (NBI), toegang 2.09.16.05, inv. nr. 79002: rapport NBI, 26 juni 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ws7gk" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. De schuilnaam Akkerman noemt Katee-Walda in een naoorlogs verhoor.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="hj1ij" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten: (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten E. Geiringer en H. Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8266k" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Schloss, Herinneringen, p. 197-198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn4wj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NL-HaNA, NBI, inv. nr. 79002: beschikking NBI, 24 mei 1947.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbhte" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&#39;Werkte &ldquo;Miep&rdquo; voor vriend en vijand?&quot;,&nbsp;Het Parool, 14 mei 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4hj3e" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFF, Otto Frank, AFF_OtF_corr_005; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_074.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sj8py" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Gemeente Amsterdam, afdeling Burgerlijke Stand: huwelijksakte 149, 10 november 1953.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zvwz3" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Alle drie de stukken zijn opgemaakt door notaris Jacob van Hasselt en hebben in zijn repertorium over dat jaar de nummers 393, 394 (Fritzi) en 395 (Otto). Telefonische mededeling van de waarnemer van opvolgend notaris A.E. Blom, Kees-Jan van Zijden aan Gertjan Broek (AFS), 17 juni 2021.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c9xxj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Zie b.v. AFS, AFC, reg. code OFA_2011:Iinterview met Otto Frank door Arthur Unger, 1979. In dit interview komt Fritzi geregeld aan het woord.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ty6u3" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenverhalen: interview met Eva Schloss door David de Jongh en Teresien da Silva, Amsterdam, 12 en 13 november 2008, tijdcode 00.27.08 e.v., 00.33.05 e.v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b7zp9" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, A_Gies_I_139a: Otto Frank aan Jan en Miep Gies, 26 mei 1954.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s5fsm" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje van Otto Frank, 1945. Zofia Kukulska noteert kennelijk zelf en met eigen pen haar naam en adres. Het is althans met inkt en zeker niet het handschrift van Otto Frank. Correspondentie in OFA en notitie in &lsquo;rode boekje&rsquo;</cite></li>
	<li data-footnote-id="czhvc" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E.E. Markovits; &#39;Obituary: Fritzi Frank&#39;, The Independent, 8 oktober 1998.</cite></li>
</ol>
</section>

http://digitaaldepot/mediabank_nl/detail/33073dec-43b0-4f8c-848a-2a80db4ef185/media/3b1832c8-96fe-9764-a872-74453a23e11d

A_OFrank_III_282 - uitsnede

Foto van Otto Frank en Fritzi Frank-Markovits zittend op een bankje, Putney, 1954

Fritzi Markovits lost her husband and son in Mauthausen. She married Otto Frank in 1953.

Fritzi Markovits verloor haar man en zoon in Mauthausen. Zij trouwde in 1953 met Otto Frank.

Fritzi Markowitz

Fritzi Markovits

Eva Schloss is the daughter of Otto Frank&#39;s second wife Fritzi Markovits. She spent&nbsp;the first years of her life in 1930s Vienna. After the &#39;Anschluss&#39; in 1938, she went to live in Brussels with her brother and mother. Her father Erich was a shoe manufacturer, like his father.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Around February 1940, Eva arrived at Merwedeplein with her&nbsp;brother and parents. She attended the nearby Vondel School.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> One of her classmates was Sanne Ledermann. She had to leave that school in 1941 and attended sixth grade at a Jewish primary school.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In 1942, Eva went into hiding with her mother. They were at different addresses. The last hiding place of her brother Heinz and father Erich was with Gr&eacute; Katee-Walda on Noorderweg in Soest.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Eva and Fritzi regularly visited them by train, even though they knew they were taking a big risk by doing so. They sent postcards to Katee under the names Annie and Elly. This was how they announced visits or passed on other messages for husband and brother. On 23 November 1943, they wrote that Eva (&#39;Elly&#39;) had been vaccinated against diphtheria.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> And another letter shows that they wanted to visit on 23 December 1943.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

When Eva and her mother wanted to go to a temporary hiding place in Amsterdam in May 1944, they fell into the hands of the Sichterheitsdienst through betrayal, as did her father and brother.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The whole family was shipped to Auschwitz via Westerbork. They were part of the 19 May 1944 transport. Only Eva and her mother survived and made the same repatriation journey across Odessa and Marseille as Otto Frank.

Eva went to the Amsterdam Lyceum after her return and entered the &#39;Extra Work Class&#39; in mid-June 1945.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> As a side job, she worked at the Institute of Light Pictures on Herengracht.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In July 1949, she went to the World Union for Progressive Judaism congress in London as a delegate of the Liberal Jewish Congregation. As a result, she was not present at the ceremonial closing of her school.

Otto Frank knew someone in London with a photography studio and she was able to go there as an apprentice. Later, she devoted herself to photographing children. She married Israeli H. (&#39;Zvi&#39;) Schloss on 17 July 1952. The couple continued to live in London and had three daughters. Zvi died in 2016.

In 1972, Eva started an antiques business.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> It was located on Whitchurch Lane in Edgeware and was called Edgeware Antiques.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Eva opened The World of Anne Frank exhibition in London in 1986.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> It was the first time she appeared in public regarding anything Anne Frank-related. Then in 1988, in collaboration with journalist Evelyn Julia Kent, she published her own story entitled Eva&#39;s story. A survivor&#39;s tale by the stepsister of Anne Frank.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In Dutch, it appeared in 1995 as Herinneringen van een Joods meisje.

The Faculty of Health, Social Work and Education at the University of Northumbria (Newcastle) awarded her a Degree of Honorary Doctor of Civil Law in July 2001. This is because of the high recognition she has received&nbsp;internationally for her educational activities. She is therefore permitted to put &#39;Hon DCL&#39; after her name.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

In January 2012, Queen Elizabeth made her a Member of the Order of the British Empire (MBE) for her educational work and her role in the Anne Frank Trust UK.

Eva Schloss decided to reacquire Austrian citizenship in June 2021 after decades. Since her now-deceased husband wanted nothing to do with his originally German nationality, she initially had doubts. Austria also awarded her the Medal of Merit, an award similar to the British MBE.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Addresses: Lautenbachgasse 18, Vienna,<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> &nbsp;Brussels; Merwedeplein 46-I, Amsterdam (February&nbsp;1940);&nbsp;8 Olive Road, London (1953).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zcgcu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje 1938 &ndash; 1945, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="350kh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Tot 1938 was dat de Jekerschool, de school die Margot Frank bezocht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qesnl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Notitie in leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="71suh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR), toegang 2.09.09, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, Politieke Recherche Afdeling van de Gemeentepolitie Soest.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2xff0" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, Familiearchief Frank-Elias, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. Hier: OtF pdoc 019: kaart 23 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vyj7u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, OtF pdoc 019: kaart 19 december 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drb3v" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, p. 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frw9e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w3z6e" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: Transcriptie interview Eva Schloss-Geiringer door David de Jongh, 12 en 13 november 2008, tijdcode 1:01:16.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nn3it" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: transcriptie interview Evan Schloss-Geiringer, tijdcode 00:26:42.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w695u" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_074: Notitie Eva Schloss op briefpapier van de zaak, ongedateerd.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epqf9" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&#39;Eva Schloss: Anne Frank was gewoon meisje&#39;, Het Parool, 13 februari 1986.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y1l3z" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>&#39;De terugkeer van Eva Schloss&#39;, Trouw, 22 april 1984.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4cpe" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief E. Schloss-Geiringer: E-mail Hilary Dixon van Northumbria, 18 juni 2021.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="7mshw" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite><a href="https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071">https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071</a>, (geraadpleegd 23 juni 2021).</cite></li>
	<li data-footnote-id="fc70x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Wiener Adressbuch. Lehmann&rsquo;s allgemeiner Wohnungs-Anzeiger I, Wenen: &Ouml;sterreichische Anzeige-Gesellschaft AG, 1935, p. 353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gjh47" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code: OFA_010: Agenda 1953, Adressen.</cite></li>
</ol>
</section>

Eva Schloss is de dochter van Otto Franks tweede vrouw Fritzi Markovits. Ze groeide de eerste jaren van haar leven op in het Wenen van de jaren dertig. Na de &lsquo;Anschlu&szlig;&rsquo; in 1938 ging ze met haar broer en moeder in Brussel wonen. Haar vader Erich was net als zijn vader schoenfabrikant.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Omstreeks februari 1940 kwam Eva met haar broer en ouders op het Merwedeplein terecht. Ze bezocht de nabijgelegen Vondelschool.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;Een van haar klasgenoten was Sanne Ledermann. Als gevolg van de anti-Joodse maatregelen moest ze die school in 1941 verlaten en volgde het zesde leerjaar op een Joodse lagere school.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

In 1942 dook Eva met haar moeder onder. Ze hebben op verschillende adressen gezeten. Haar broer Heinz en vader Erich zaten op het laatst ondergedoken bij Gr&eacute; Katee-Walda aan de Noorderweg in Soest.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp; Eva en Fritzi gingen geregeld bij hen op bezoek met de trein. Ook al wisten zij dat ze hiermee een groot risico liepen. Ze stuurden onder de namen Annie en Elly ansichtkaarten aan Katee. Zo kondigden ze bezoek aan of gaven ze andere boodschappen voor man en broer door. Op 23 november 1943 schreven ze dat Eva (&lsquo;Elly&rsquo;) was inge&euml;nt tegen difterie.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp; En uit een ander schrijven blijkt dat zij op 23 december 1943&nbsp;langs wilden komen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Toen Eva en haar moeder in mei 1944 naar een tijdelijk onderduikadres in Amsterdam wilden gaan, vielen ze door verraad in handen van de Sichterheitsdienst, net als haar vader en broer.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> &nbsp;Het hele gezin ging via Westerbork naar Auschwitz. Ze maakten deel uit van het transport van 19 mei 1944. Alleen Eva en haar moeder overleefden en maakten dezelfde repatri&euml;ringsreis over Odessa en Marseille als Otto Frank.

Eva ging na haar terugkeer naar het Amsterdamsch Lyceum en kwam midden juni 1945 in de &lsquo;Bijwerkklasse&rsquo;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> &nbsp;Als bijbaantje werkte ze bij het Lichtbeelden Instituut op de Herengracht.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In juli 1949 ging ze als gedelegeerde van de Liberaal Joodse Gemeente&nbsp;naar het congres van de World Union for Progressive Judaism in Londen. Daardoor liet ze bij de ceremoni&euml;le afsluiting van haar school verstek gaan.

Otto Frank kende in Londen iemand met een fotostudio en daar kon ze als leerling terecht. Later legde ze zich toe op het fotograferen van kinderen. Ze trouwde op 17 juli 1952 met de Isra&euml;li&euml;r H. (&lsquo;Zvi&rsquo;) Schloss. Het echtpaar bleef in Londen wonen en kreeg drie dochters. Zvi overleed in 2016.

In 1972 begon Eva een antiekhandel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> &nbsp;Die was gevestigd aan de Whitchurch Lane in Edgeware en heette Edgeware Antiques.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;

Eva opende in 1986 de tentoonstelling The World of Anne Frank&nbsp;in Londen.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Het was de eerste keer dat zij in de openbaarheid verscheen bij iets wat Anne Frank betrof. In 1988 publiceerde ze vervolgens in samenwerking met journaliste Evelyn Julia Kent haar eigen verhaal onder de titel Eva&rsquo;s story. A survivor&rsquo;s tale by the stepsister of Anne Frank.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In het Nederlands verscheen dat in 1995&nbsp;als Herinneringen van een Joods meisje.

De Faculty of Health, Social Work and Education van de University of Northumbria (Newcastle) kende haar in juli 2001 een Degree of Honorary Doctor of Civil Law&nbsp;toe. Dit vanwege de grote waardering die zij internationaal krijgt voor haar educatieve activiteiten. Zij mag daardoor Hon DCL&nbsp;achter haar naam zetten.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

In januari 2012 maakte koningin Elisabeth haar Member of the Order of the British Empire (MBE) vanwege haar educatieve werk en haar rol in de Anne Frank Trust UK.

Eva Schloss besloot in juni 2021 na tientallen jaren het Oostenrijkse staatsburgerschap opnieuw aan te nemen. Omdat haar inmiddels overleden echtgenoot niets van zijn oorspronkelijk Duitse nationaliteit wilde weten, had ze aanvankelijk twijfels. Oostenrijk kende haar ook de Medaille f&uuml;r Verdienste toe, een onderscheiding vergelijkbaar met de Britse MBE.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Adressen: Lautenbachgasse 18, Wenen,<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> &nbsp;Brussel; Merwedeplein 46-I, Amsterdam (februari 1940);&nbsp;8 Olive Road, Londen (1953).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zcgcu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Schloss, Herinneringen van een Joods meisje 1938 &ndash; 1945, 3e druk, Breda: De Geus, 2005, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="350kh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Tot 1938 was dat de Jekerschool, de school die Margot Frank bezocht.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qesnl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Notitie in leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="71suh" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Nationaal Archief (NL-HaNA), Den Haag, Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR), toegang 2.09.09, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, Politieke Recherche Afdeling van de Gemeentepolitie Soest.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2xff0" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank Fonds (AFF), Bazel, Familiearchief Frank-Elias, OtF_pdoc_019, tien kaarten aan Katee-Walda, 1943; priv&eacute;collectie Eva Schloss-Geiringer: kaart aan Katee-Walda, 1943. Hier: OtF pdoc 019: kaart 23 november 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vyj7u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, OtF pdoc 019: kaart 19 december 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="drb3v" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NL-HaNA, CABR, inv. nr. 75212: p.v.b. no. 188, p. 9.</cite></li>
	<li data-footnote-id="frw9e" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Het Amsterdams Lyceum, toegang 902, inv. nr. 2713: Leerlingendossier van Eva Minni Geiringer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w3z6e" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: Transcriptie interview Eva Schloss-Geiringer door David de Jongh, 12 en 13 november 2008, tijdcode 1:01:16.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nn3it" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen: transcriptie interview Evan Schloss-Geiringer, tijdcode 00:26:42.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w695u" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_074: Notitie Eva Schloss op briefpapier van de zaak, ongedateerd.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epqf9" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>&#39;Eva Schloss: Anne Frank was gewoon meisje&#39;, Het Parool, 13 februari 1986.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y1l3z" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>&#39;De terugkeer van Eva Schloss&#39;, Trouw, 22 april 1984.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4cpe" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief E. Schloss-Geiringer: E-mail Hilary Dixon van Northumbria, 18 juni 2021.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="7mshw" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite><a href="https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071">https://www.bbc.com/news/uk-england-london-57518071</a>, (geraadpleegd 23 juni 2021).</cite></li>
	<li data-footnote-id="fc70x" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Wiener Adressbuch. Lehmann&rsquo;s allgemeiner Wohnungs-Anzeiger I, Wenen: &Ouml;sterreichische Anzeige-Gesellschaft AG, 1935, p. 353.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gjh47" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code: OFA_010: Agenda 1953, Adressen.</cite></li>
</ol>
</section>

Eva Schloss is the daughter of Otto Frank's second wife Fritzi Markovits.

Eva Schloss is de dochter van Otto Franks tweede vrouw Fritzi Markovits.

Eva Schloss

Louis Boas was a friend of Otto Frank. Both were part of the transport to Auschwitz on 3 September 1944 and of the repatriation journey via Odessa to the Netherlands.

Boas married M.J. Gr&ouml;nloh, a daughter of the writer Jan Hendrik Frederik Gr&ouml;nloh, pseudonym Nescio, on 24 January 1940.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Boas was a teacher and had a degree in French.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>For unknown reasons, he ended up in Westerbork as a mixed marriage person and went on the last transport to Auschwitz on 3 September 1944. There he had the status of &#39;Schutzhaftling&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

A librarian who was in contact with his father-in-law, Nescio, wrote to&nbsp;literary scholar&nbsp;Nico Donker on 8 October 1944: &quot;They are worrying a bit about the daughter [...] now that her husband has been taken to D.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank noted down the name Louis Boas in the notebook he kept during his repatriation.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank and Boas did not have intensive contact afterwards, but they met by chance in a restaurant in November 1967.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Louis Boas and his wife signed the book of condolence at the Anne Frank House after Otto&#39;s death in 1980.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Eerste Oosterparkstraat 11 I, Amsterdam; Nieuwe Herengracht 97 I, Amsterdam (&rsquo;41 en &lsquo;46); Statenweg 177a, Rotterdam (1953);<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a> Paetsstraat 11;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Archimedesplantsoen 36 I, Amsterdam (1980).<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qxmdh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6595: register van huwelijksakten 1940, deel 3, 32v, akte 45.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wy1iv" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Secretarie, Afdeling Onderwijs en rechtsvoorganger (toegang 5191), inv. nr. 10830: lijst Joods personeel bij het gemeentelijk onderwijs, 25 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlh18" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&rsquo;Nederlandse Rode Kruis (NRK), Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944, volgnr. 785.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fa2l9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Maurits Verhoeff, Verlangen zonder te weten waarnaar. Over Nescio, Amsterdam: Bas Lubberhuizen, 2011, p. 180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="02ch8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA_040: Notitieboekje met verslag van repatri&euml;ring door Otto Frank, achtste beschreven bladzijde plus notitie 19 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lfipy" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_051: Kaartenbak IV, adressenbestand Holland, kaartje &lsquo;Louis Boas (Lehrer)&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="871xc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>AFS, AFC, OFA_066: Condoleanceregister Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l5czp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegang 30238): archiefkaart L. Boas.</cite></li>
</ol>
</section>

Louis Boas was een bekende van Otto Frank. Zij maakten allebei deel uit van het&nbsp;transport van 3 september 1944&nbsp;naar Auschwitz en van de repatri&euml;ringsreis via Odessa naar Nederland.

Boas trouwde op 24 januari 1940 met M.J. Gr&ouml;nloh, een dochter van de schrijver Jan Hendrik Frederik Gr&ouml;nloh, pseudoniem Nescio, die getuige was bij het huwelijk.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Boas was onderwijzer en beschikte over een akte Frans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Om onbekende redenen kwam hij als gemengd gehuwde in Westerbork terecht en ging hij op 3 september 1944 met het laatste transport mee naar Auschwitz. Daar had hij de status van &lsquo;Schutzhaftling&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Een bibliothecaresse die met zijn schoonvader, Nescio, in contact stond, schreef op 8 oktober 1944 aan de letterkundige Nico Donker: &ldquo;Ze tobben wel wat over de dochter [&hellip;] nu haar man naar D. is gevoerd.&rdquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Otto Frank noteerde de naam Louis Boas in het notitieboekje dat hij tijdens zijn repatri&euml;ring bijhield.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Otto Frank en Boas hadden nadien geen intensief contact, maar ze troffen elkaar in november 1967 bij toeval in een restaurant.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Louis Boas en zijn vrouw tekenden in 1980 bij de Anne Frank Stichting het condoleanceregister na Otto&rsquo;s dood.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Eerste Oosterparkstraat 11 I, Amsterdam; Nieuwe Herengracht 97 I, Amsterdam (&rsquo;41 en &lsquo;46); Statenweg 177a, Rotterdam (1953);<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-2" rel="footnote">[8]</a> Paetsstraat 11;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Archimedesplantsoen 36 I, Amsterdam (1980).<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qxmdh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6595: register van huwelijksakten 1940, deel 3, 32v, akte 45.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wy1iv" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Secretarie, Afdeling Onderwijs en rechtsvoorganger (toegang 5191), inv. nr. 10830: lijst Joods personeel bij het gemeentelijk onderwijs, 25 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlh18" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&rsquo;Nederlandse Rode Kruis (NRK), Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944, volgnr. 785.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fa2l9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Maurits Verhoeff, Verlangen zonder te weten waarnaar. Over Nescio, Amsterdam: Bas Lubberhuizen, 2011, p. 180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="02ch8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA_040: Notitieboekje met verslag van repatri&euml;ring door Otto Frank, achtste beschreven bladzijde plus notitie 19 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lfipy" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Anne frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_051: Kaartenbak IV, adressenbestand Holland, kaartje &lsquo;Louis Boas (Lehrer)&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="871xc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>AFS, AFC, OFA_066: Condoleanceregister Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l5czp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-8-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegang 30238): archiefkaart L. Boas.</cite></li>
</ol>
</section>

Like Otto Frank, Louis Boas was part of the transport to Auschwitz on 3 September 1944 and of the repatriation trip via Odessa to the Netherlands.

​Louis Boas maakte net als Otto Frank deel uit van het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz en van de repatriëringsreis via Odessa naar Nederland.

​

Louis Boas

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> de Jong was born in Amsterdam, grew up in Belgium and graduated as an economist. He worked as an accountant at the HEMA head office where he met his wife Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> On 5 August 1942, they married in Amsterdam. This was no longer allowed at the city hall, so they married in the Jewish community building at Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Hiding</h1>

In early 1943, Philip and Lenie went into hiding with a cousin of his in The Hague. There they stayed until the group was betrayed in late 1943. His cousin, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), was shot at Camp Vught on 4 September 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Philip and his wife managed to escape and took the train to Amsterdam, where they were able to go into temporary hiding with friends. From there, a hiding address in Friesland was arranged. From March or April 1944, they were in hiding with a working-class family with two children. In early August 1944, the house was betrayed and Philip, his wife and the husband of the family providing the hiding place were arrested.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportation</h1>

Philip and Lenie van Naarden were sent to Camp Westerbork via Lemmer, Leeuwarden and Assen, arriving on 12 August 1944. There they were considered&nbsp;punishment cases and, like the Frank family, ended up in punishment hut 67.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They were put to work on the batteries. In Westerbork, they met the Frank family for the first time. Philip had good contact with Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

On 3 September 1944, Philip and his wife were put on a transport to Auschwitz, along with the Frank family.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> After a three-day journey, they arrived in Auschwitz-Birkenau on the night of 5-6 September 1944. There, Philip and Lenie were separated on the rampe. After selection and registration, the prisoners were shaved bald and a number was tattooed on their arms.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip was issued the number B9223, his wife Lenie the number A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip was transferred to the Stammlager, Auschwitz-I, after the selections and registration. At the end of October 1944, he was assigned to the Peterson labour command where, under harsh conditions, he had to dig and turn&nbsp;the earth.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After two months, Philip was admitted to an infirmary with frozen hands and feet on 20 December 1944. There he was liberated by the Soviet army on 27 January 1945.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Return</h1>

Philip de Jong kept a travel log during the trip back to the Netherlands. Otto Frank also noted in a notebook what he experienced during the return trip. In it, Otto noted that he had encountered &#39;Filip de Jong (HEMA) &#39;. Philip travelled to Kattowice on 11 March 1945, where Otto Frank had probably been staying from 5 March. From Kattowice, they continued by train on 1 April to Chernivtsi, where they arrived on 7 April after a long train journey. On 21 April, they had to continue by train to Odessa. Like Otto, Philip had to wait a month here for further transport. On 20 May, they were finally ferried on the New Zealand ship the Monowai to Marseille, where they arrived on 27 May. From Marseille, Philip continued travelling by train towards the Netherlands. Once in Amsterdam, Philip went to see his good friend Chris Allebes, where he and Lenie had agreed to go if they survived the camps.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> A month later, he was surprised by his wife&#39;s return. Lenie wrote in her diary on 30 June 1945 :

<blockquote>&#39;I ring the bell and the door is opened by Chris. He doesn&#39;t say anything but quietly leads me inside, because he wants to surprise Flip. He&#39;s quietly standing in the kitchen shelling broad beans.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Soon after his return, Philip went back to work at HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Philip and Lenie had two children. Philip died unexpectedly on 19 April 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> Addresses: Belgium; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (Aug &#39;38), Zuider-Amstellaan 146-II (May &#39;40), Tugelaweg 127-II (July &#39;40), Lekstraat 162-I (July &#39;45), Stadionweg 214-II (Aug &#39;45), Uiterwaardestraat 142hs (June &#39;48), Jekerstraat 63-I (Feb &#39;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix (Flip, Phil)<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;de Jong werd geboren in Amsterdam, groeide op in Belgi&euml; en studeerde af als econoom. Hij werkte als accountant bij het HEMA hoofdkantoor waar hij zijn vrouw Leentje (Lenie) van Naarden (1915-2015) ontmoette.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 5 augustus 1942 trouwden zij in Amsterdam. Dit mocht niet meer bij het stadhuis, dus trouwden ze in het gebouw van de joodse gemeente op de Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Onderduik</h1>

Begin 1943 dook Philip samen met Lenie onder bij een neef van hem in Den Haag. Daar verbleven ze tot de groep verraden werd eind 1943. Zijn neef, Maurits Blankenzee (-Vigeveno), werd op 4 september 1944 in kamp Vught gefusilleerd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Philip en zijn vrouw wisten te ontkomen en gingen met de trein naar Amsterdam waar ze tijdelijk bij vrienden konden onderduiken. Van daaruit werd een onderduikadres in Friesland geregeld. Vanaf maart of april 1944 zaten ze ondergedoken bij een arbeidersgezin met twee kinderen. Begin augustus 1944 werd het huis verraden en werden Philip, zijn vrouw en de man van het onderduikgezin gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Via Lemmer, Leeuwarden en Assen, kwamen Philip en Lenie van Naarden op 12 augustus 1944 in kamp Westerbork aan. Daar werden ze gerekend tot strafgevallen en kwamen ze, net als de familie Frank, in strafbarak 67 terecht.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Ze werden tewerkgesteld bij de batterijen. In Westerbork ontmoetten ze voor het eerst de familie Frank. Philip had goed contact met Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Op 3 september 1944 gingen Philip en zijn vrouw net als de familie Frank op transport naar Auschwitz.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een reis van drie dagen kwamen ze in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan in Auschwitz-Birkenau. Daar werden Philip en Lenie op de rampe van elkaar gescheiden. Na de selectie en registratie werden de gevangenen kaalgeschoren en kregen ze een nummer op hun arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Philip kreeg daarbij het nummer B9223, zijn vrouw Lenie het nummer A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Philip werd na de selecties en registratie overgeplaatst in het Stammlager, Auschwitz-I. Eind oktober 1944 werd hij ingedeeld bij het arbeidscommando Peterson waarbij onder barre omstandigheden graaf- en spitwerk moest verrichten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na twee maanden werd Philip op 20 december 1944 met bevroren handen en voeten opgenomen in een ziekenbarak. Daar werd hij op 27 januari 1945 door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Terugtocht</h1>

Philip de Jong hield tijdens de terugreis naar Nederland een reisverslag bij. Ook Otto Frank noteerde in een notitieboekje wat hij meemaakte tijdens de terugreis. Daarin noteerde Otto dat hij &lsquo;Filip de Jong (HEMA)&rsquo; was tegengekomen. Philip reisde op 11 maart 1945 naar Kattowice, waar Otto Frank waarschijnlijk al vanaf 5 maart verbleef. Vanaf Kattowice gingen zij op 1 april met de trein verder naar Tsjernivtsi waar ze op na een lange treinreis op 7 april aankwamen. Op 21 april moeten ze met de trein verder naar Odessa. Net als Otto moest Philip hier een maand wachten op verder vervoer. Op 20 mei werden ze uiteindelijk met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille gevaren, waar ze op 27 mei aankwamen. Vanuit Marseille reisde Philip verder met de trein richting Nederland. Eenmaal in Amsterdam ging Philip naar zijn goede vriend Chris Allebes, waar hij en Lenie hadden afgesproken om naar toe te gaan, als ze de kampen overleefden.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Een maand later werd hij verrast door de terugkeer van zijn vrouw. Lenie schreef op 30 juni 1945 in haar dagboek:

<blockquote>&lsquo;Ik bel aan en er word opengedaan door Chris. Die zegt niets maar loodst me heel rustig naar binnen, omdat hij Flip wil verrassen. Die staat heel rustig in de keuken tuinbonen te doppen.&rsquo;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a></blockquote>

Snel na zijn terugkeer ging Philip weer aan het werk bij HEMA.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Philip en Lenie kregen twee kinderen. Philip overleed onverwacht snel op 19 april 1972.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Belgi&euml;; Amsterdam, J.W. Brouwersstraat 13bv (aug &rsquo;38), Zuider-Amstellaan 146-II (mei &lsquo;40), Tugelaweg 127-II (juli &rsquo;40), Lekstraat 162-I (juli &rsquo;45), &nbsp;Stadionweg 214-II (aug &rsquo;45), Uiterwaardestraat 142hs (juni &rsquo;48), Jekerstraat 63-I (feb &rsquo;56)<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-2" rel="footnote">[15]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4xr23" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j0vvd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Marijke Barend-van Haeften &amp; Hetty Plekenpol (red.),&nbsp;Retour Auschwitz. De dagboeknotities van Philip en Lenie de Jong over hun repatri&euml;ring uit Auschwitz en Liebau in 1945, Zutphen: Walburg Pers, 2006, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pus14" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149. Zie ook&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/">https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/</a> (geraadpleegd 13 september 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="dtb3g" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol Retour Auschwitz, p. 12; Arolsen Archies - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Registratiekaart kamp Vught, Maurits Blankenzee, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/338393?s=%20Maurits%20Blankenzee&amp;t=2117883&amp;p=0</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="f8gkf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010. Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxu9t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives: Kaart Philip de Jong <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313594?s=Philip%20de%20Jong&amp;t=2574889&amp;p=1</a>;&nbsp;Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8c9u" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jxnq0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Erika Prins, <a href="https://hethistorischbedrijf.nl/app/uploads/2018/04/2021-08-26-Onderzoeksverslag-voor-website-.pdf" target="_blank">Onderzoeksverslag naar het verblijf van de acht onderduikers uit het Achterhuis in de kampen</a> (2016), p. 80, 85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="342za" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Prins, Onderzoeksverslag, p.30, 34; Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uuqek" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p. 26-28.</cite></li>
	<li data-footnote-id="baj2v" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;p. 35; AFS, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0lq2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekenpol,&nbsp;Retour Auschwitz, p.&nbsp;128.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2usl9" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Barend-van Haeften &amp; Plekelpo, p.35.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ik06b" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Familieberichten, Nieuw Israelietisch weekblad, 28 april 1972; SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6e6pc" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-15-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Philip Felix de Jong,&nbsp;<a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19">https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ef-00f1-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ef-00f2-56a3-e053-b784100ade19</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Philip Felix de Jong met Otto Frank in camp Westerbork. Like Otto, he survived Auschwitz. After liberation, they travelled back to the Netherlands together.

Philip Felix de Jong leerde Otto Frank kennen in kamp Westerbork. Net als Otto overleefde hij Auschwitz. Na de bevrijding reisden ze samen terug naar Nederland.

Philip de Jong

Salomon van Thijn was a book printer, although originally he worked as a structural engineer. He married Ella Philips in 1936.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They were sent to Auschwitz in November 1944.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> He later remarried Hertha Cohn, although the date of the wedding is unknown.

Van Thijn survived Auschwitz and travelled on the same transport as Otto Frank to the Netherlands via Odessa and Marseille. Others included Barend Konijn, Salomon Lievendag and Josef Wolf. Frank put in his notebook that he kept at this time: &ldquo;Van ǀ Tijn (Printer)&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Thijn was most likely the fellow inmate who delivered a short eulogy at the funeral of Barend Konijn in 1964. He recalled how Konijn succeeded in reconsidering his &ldquo;reckless decision&rdquo; to join the evacuation marches from Auschwitz. It was a statement of Jos&eacute;phine Konijn that was read out by his camp friend Van Thijn at the funeral of her father.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Addresses: Wageningen; Utrecht; Apeldoorn; Jan Kruijffstraat 41b, Rotterdam (1935).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="lx2ug" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam, Gezinskaarten, losbladig bevolkingsregister van hoofdbewoners en gezinnen, Rotterdam: Gezinskaart S. van Thijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rra8b" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/page/358344" target="_blank">http://www.joodsmonument.nl/page/358344</a> (geraadpleegd 6 april 2016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="weqes" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje met verslag terugkeer Otto Frank, 16 januari &ndash; 3 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t3x0p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Tekst anonieme grafrede, zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qxged" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiebericht, Nieuw Isra&euml;litisch Weekblad, 26 maart 1983.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Salomon van Thijn&nbsp;werd&nbsp;boekdrukker na aanvankelijk als bouwkundige te hebben gewerkt. Hij trouwde&nbsp;in 1936 met Ella Philips.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Zij kwam&nbsp;in november 1944 om in Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Hij hertrouwde&nbsp;op een onbekend moment met Hertha Cohn.

Van Thijn overleefde&nbsp;Auschwitz en reisde&nbsp;met hetzelfde transport via Odessa en Marseille naar Nederland als Otto Frank. Anderen waren&nbsp;onder meer Barend Konijn, Salomon Lievendag en Josef Wolf. Frank zette in het notitieboekje dat hij tijdens deze reis bijhield: &ldquo;Van ǀ Tijn (Drukerij)&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Thijn was zeer waarschijnlijk de oud-kampgenoot die in 1964 een (korte) grafrede hield bij de begrafenis van Barend Konijn. Hij memoreerde&nbsp;hoe Konijn er in slaagde hem op zijn &ldquo;onberaden besluit&rdquo; om met de ontruimingsmarsen van Auschwitz mee te gaan deed terugkomen. Het is een mededeling van Jos&eacute;phine Konijn dat op de begrafenis van haar vader werd&nbsp;gesproken door zijn kampvriend Van Thijn.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Adressen: Wageningen; Utrecht; Apeldoorn; Jan Kruijffstraat 41b, Rotterdam (1935).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="lx2ug" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Rotterdam, Gezinskaarten, losbladig bevolkingsregister van hoofdbewoners en gezinnen, Rotterdam: Gezinskaart S. van Thijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rra8b" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/page/358344" target="_blank">http://www.joodsmonument.nl/page/358344</a> (geraadpleegd 6 april 2016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="weqes" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje met verslag terugkeer Otto Frank, 16 januari &ndash; 3 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t3x0p" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Tekst anonieme grafrede, zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qxged" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Familiebericht, Nieuw Isra&euml;litisch Weekblad, 26 maart 1983.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Salomon van Thijn was a travelling companion of Otto Frank during the repatriation from Auschwitz.

Salomon van Thijn was een reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatriëring vanuit Auschwitz.

Salomon van Thijn

Siegfried&nbsp;Lievendag married Johanna Heinemann in Hamburg in 1920. She died in 1927, and he went on to marry his cousin Ester Lievendag &nbsp;in 1931, also in Hamburg.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She had a daughter from her first marriage: Hannelore Cahn.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Lievendag had Dutch nationality and the family moved to Amsterdam in September 1938.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Lievendag was deported to Auschwitz and survived. Lievendag is mentioned a couple of times in Otto Frank&#39;s notebook, which he kept after being liberated from the camp. On 12 May 1945, his own birthday, Frank wrote: &ldquo;Lievendag congratulated me&rdquo;. On 23 May he wrote: &ldquo;Lievendag&#39;s birthday&rdquo;. On this day they happened to be passing Istanbul on the repatriation ship Monowai.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

From 1945 onwards, Frank continued to mark Lievendag&#39;s birthday in his diaries.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> On 27 January 1946, one year after his liberation, he jotted down Lievendag&#39;s name, among others.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> On 20 December 1947 he wrote next to his name &rdquo;J.I.&rdquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> This suggests that Lievendag had been admitted to the Joodsche Invalide, the Jewish home for the disabled. On 13 February 1948 he wrote: &ldquo;S. Lievendag &dagger;&rdquo;, and on 17 February: &ldquo;&frac14;2 Funeral Lievendag&rdquo;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> A photo was taken of Lievendag in the company of eleven others at some point between his return in 1945 and his death in early 1948. Among them were his wife Ester Lievendag-Lievendag, his step-daughter Hannelore Cahn and her husband Hans Eisinger, and Otto Frank.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Addresses: Hamburg; Vechtstraat 23-II, Amsterdam (September 1938), Beethovenstraat 66-I (August 1940), Zuider Amstellaan 93hs (December 1945).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="cz3hp" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.S. Lievendag. De familierelatie wordt gemeld in een e-mail van Vera Eisinger aan Gertjan Broek (Anne Frank Stichting), 23 december 2016.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqub" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E. Lievendag (1899).</cite></li>
	<li data-footnote-id="m9ysi" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.S. Lievendag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrbzw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank januari-3 juni 1945, notities 12 en 23 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="av9tq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002, 003 en 004: agenda&rsquo;s Otto Frank, 1945 t/m 1947, telkens 23 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3whz" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_003: agenda Otto Frank, 27 januari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="539d2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_004: agenda Otto Frank, 20, 24, 30 december 1947 en 1 december 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6sag0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg code OFA_005: agenda Otto Frank, 13 en 17 februari 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpwlv" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Foto en namen in e-mail Vera Eisinger aan Gertjan Broek (AFS), 13 december 2016.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Siegfried&nbsp;Lievendag was in 1920 in Hamburg getrouwd met Johanna Heinemann. Na haar overlijden in 1927, hertrouwde&nbsp;hij in 1931, eveneens in Hamburg, met zijn nicht Ester Lievendag.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Zij had&nbsp;uit haar eerste huwelijk een dochter: Hannelore Cahn.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Lievendag had&nbsp;de Nederlandse nationaliteit en het gezin verhuisde&nbsp;in september 1938 naar Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Lievendag werd&nbsp;naar Auschwitz gedeporteerd en overleefde. In het notitieboekje dat Otto Frank na de bevrijding van het kamp bijhield, wordt Lievendag een paar keer genoemd. Op 12 mei 1945, zijn eigen verjaardag, noteerde&nbsp;Frank: &ldquo;Lievendag feliciteert&rdquo;. Op 23 mei noteerde&nbsp;hij: &ldquo;Lievendag jaarig&rdquo;. Die dag voeren&nbsp;ze op het repatri&euml;ringschip de Monowai langs Istanbul.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Vanaf 1945 zette Frank Lievendags verjaardag in zijn agenda&rsquo;s.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Op 27 januari 1946, ze waren toen een jaar bevrijd, noteerde&nbsp;hij onder andere Lievendags naam.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Op 20 december 1947 schreef&nbsp;hij bij de naam &rdquo;J.I.&rdquo;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Dat duidt er op dat Lievendag zich toen in de Joodsche Invalide bevond. Op 13 februari 1948 volgde: &ldquo;S. Lievendag &dagger;&rdquo;, en op 17 februari: &ldquo;&frac14;2 Teraardebest Lievendag&rdquo;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Tussen de terugkeer in 1945 en zijn overlijden begin 1948 werd&nbsp;er een foto gemaakt van Lievendag in het gezelschap van elf anderen. Onder hen waren zijn echtgenote Ester Lievendag-Lievendag, zijn pleegdochter Hannelore Cahn, met haar echtgenoot Hans Eisinger, en Otto Frank.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Adressen: Hamburg; Vechtstraat 23-II, Amsterdam (sept. &rsquo;38), Beethovenstraat 66-I (aug. &rsquo;40), Zuider Amstellaan 93hs (dec. 45).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="65d3j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.S. Lievendag. De familierelatie wordt gemeld in een e-mail van Vera Eisinger aan Gertjan Broek (Anne Frank Stichting), 23 december 2016.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqub" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart E. Lievendag (1899).</cite></li>
	<li data-footnote-id="m9ysi" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.S. Lievendag.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrbzw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank januari-3 juni 1945, notities 12 en 23 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="av9tq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002, 003 en 004: agenda&rsquo;s Otto Frank, 1945 t/m 1947, telkens 23 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i3whz" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_003: agenda Otto Frank, 27 januari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="539d2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_004: agenda Otto Frank, 20, 24, 30 december 1947 en 1 december 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6sag0" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg code OFA_005: agenda Otto Frank, 13 en 17 februari 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpwlv" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Foto en namen in e-mail Vera Eisinger aan Gertjan Broek (AFS), 13 december 2016.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Salomon Siegfried Lievendag, ± 1947.PNG

Salomon S. Lievendag, rond 1947

Salomon Lievendag was a travelling companion of Otto Frank during the repatriation from Auschwitz.

Salomon Lievendag was een reisgenoot van Otto Frank tijdens de repatriëring vanuit Auschwitz.

Salomon Siegfried Lievendag

Terugreis Otto Frank: Odessa

Otto Frank left Odessa for Marseille on 21 May 1945 on the New Zealand ship the Monowai.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> During the sailing, Debora Delden (1923-1945), an acquaintance from Amsterdam of Miep and Jan Gies, whose name Otto had noted in his notebook on 11 March, died.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;On 26 May 1945, Otto wrote letters to his mother and Robert from the ship.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Passing Istanbul, Crete, Sardinia and Corsica, the French coast finally came into sight.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter wrote: &quot;Very calmly our ship, the&nbsp;&quot;Monoway&quot;, enters Marseille on 27 May. There is a great reception, on the quay there is a music band, playing the Dutch National Anthem and the Marseillaise.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Otto sent a telegram to the Elias-Frank family in Basel on arrival in Marseille on 27 May in which he wrote: &#39; ARRIVEE BONNE SANTE MARSEILLE PARTONS PARIS BAISERS - OTTO FRANK &#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> The wording &#39;partons Paris&#39; led the family to assume that the family had been reunited. So the letter of 28 March, in which Otto Frank wrote about Edith&#39;s death, had not reached the family in Basel by then.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

Upon arrival, everyone was registered, medically examined and there were sandwiches and wine.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Otto then took the train towards the Netherlands where he arrived in Roermond on 31 May 1945.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4hdbv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: New Zealand History:&nbsp;<a href="https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father" target="_blank">Monowai&nbsp;&ndash; the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>; Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/HMNZS_Monowai_(F59)" target="_blank">HMNZS Monowai (F59)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ceapn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Stoppelman: Brief Max Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999; AFS, Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dw033" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern en Robert Frank, 26 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5ixzl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 21 t/m 26 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e3874" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.43. Also see: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseilaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8la5b" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan familie Elias-Frank, 27 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pmz1c" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 27 mei.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Met het Nieuw-Zeelandse schip de&nbsp;Monowai vertrok Otto Frank op 21 mei 1945 uit Odessa naar Marseille.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Tijdens de bootreis stierf&nbsp;Debora Delden (1923-1945), een kennis uit Amsterdam van Miep en Jan Gies, wier naam Otto op 11 maart in zijn notitieboekje had genoteerd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Op 26 mei 1945 schreef Otto brieven aan zijn moeder en Robert van het schip.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Na Istanbul, Kreta, Sardini&euml; en Corsica kwam uiteindelijk de Franse kunst in zicht.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter schreef: &lsquo;Heel kalm loopt ons schip, de ,,Monoway&rdquo;, op 27 Mei Marseille binnen. Het is een geweldige ontvangst aan de kade staat een muziekcorps, dat &rsquo;t Wilhelmus en de Marseillaise speelt.&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Otto stuurde bij aankomst in Marseille op 27 mei een telegram aan familie Elias-Frank in Bazel waarin hij schreef: &lsquo;ARRIVEE BONNE SANTE MARSEILLE PARTONS PARIS BAISERS &ndash; OTTO FRANK&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;De formulering &quot;partons Paris&quot; leidde bij de familie tot de veronderstelling dat het gezin herenigd was. De brief van 28 maart, waarin Otto Frank schreef over de dood van Edith, was toen dus nog niet bij de familie in Bazel aangekomen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

Na aankomst werd iedereen geregistreerd, medisch onderzocht en waren er belegde broodjes en wijn.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Daarna ging Otto met de trein richting Nederland waar hij op 31 mei 1945 aankwam in Roermond.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qx95j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: New Zealand History:&nbsp;<a href="https://nzhistory.govt.nz/media/photo/monowai-and-anne-franks-father" target="_blank">Monowai&nbsp;&ndash; the ship that rescued Anne Frank&#39;s father</a>; Wikipedia: <a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Monowai_(Schiff,_1925)" target="_blank">Monowai (Schiff, 1925)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ceapn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Stoppelman: Brief Max Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999; AFS, Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 25 april t/m 20 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dw033" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern en Robert Frank, 26 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5ixzl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 21 t/m 26 mei.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e3874" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.43. Zie ook: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8la5b" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan familie Elias-Frank, 27 mei 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pmz1c" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 27 mei.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

The boat arrived in the French port city via the Black Sea, the Bosphorus and the Mediterranean Sea.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ltosa" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a></cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Via de Zwarte Zee, de Bosporus en de Middellandse Zee kwam de boot aangekomen in de Franse havenstad.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7fhhd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: NOS 1944-1945 - Het Bevrijdingsjaar: <a href="https://nos.nl/bevrijdingsjaar/bericht/2335225" target="_blank">Marseillaise en Wilhelmus bij aankomst kampoverlevenden in Frankrijk</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Return Otto Frank: the Monowai and Marseille

On May 21, 1945, Otto Frank left Odessa bound for Marseille on the New Zealand ship Monowai. He arrived on 27 May 1945.

Op 21 mei 1945 vertrok Otto Frank met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai uit Odessa naar Marseille. Daar kwam hij op 27 mei 1945 aan.

Marseille

On 21 May 1945, Otto Frank left Odessa on the New Zealand ship the Monowai for Marseille. He arrived there on 27 May 1945.

Otto Frank vertrok op 21 mei 1945 vanuit Odessa met het Nieuw-Zeelandse schip de Monowai naar Marseille. Daar kwam hij op 27 mei 1945 aan.

Debora (Bora) Delden was the sister of Stella Stoppelman-Delden,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;the daughter-in-law of Mrs. Stoppelman (landlady of Jan and Miep Gies). She was a costume seamstress.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Together with her sister and brother-in-law Stoppelman, she went into hiding in Laren. According to her brother-in-law, during a conflict between the person who took them into hiding and her son, she sided with the mother.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

They were arrested on 12 April 1944.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In Westerbork she also found her brother and younger sister. The family went together on a transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Otto Frank noted &quot;Borah Delden&quot; in his notebook on 12 March 1945.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Debora Delden died on board the Monowai and was buried in Marseille.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;She therefore made the same return journey &mdash; until Marseille &mdash; as Otto Frank.

Source personal data.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Waterlooplein 150-152, Amsterdam; Rijnstraat 209 II (&rsquo;41).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="n2x0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart S. Delden (&rsquo;88). Is referred to by Anne as:&nbsp;S&#39;s sister. Anne Frank, Diary Version A, 17 April 1944, in: The Collected Works, transl. from the Dutch by Susan Massotty, London: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yihwi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart D. Delden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i53ea" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>USC Shoa Foundation - The Institute for Visual History and Education: Interview Meier Stoppelman, nr. 3780, tijdcode 01.13.00. Geraadpleegd in de Mediatheek van het Joods Historisch Museum.</cite></li>
	<li data-footnote-id="brtzm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>&nbsp;USC Shoa Foundation, M. Stoppelman, 3780, 01.19.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrzwu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy97e" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman:&nbsp;M. Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Debora (Bora) Delden was de zus van&nbsp;Stella Stoppelman-Delden,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;de schoondochter van mevrouw Stoppelman (hospita van Jan en Miep Gies). Zij was kostuumnaaister.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;Samen met haar zus en haar&nbsp;zwager Stoppelman&nbsp;was&nbsp;ze ondergedoken in Laren. Volgens haar zwager koos&nbsp;zij tijdens een conflict tussen de onderduikgeefster en haar zoon partij voor de moeder.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

Op 12 april 1944 werden zij gearresteerd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In Westerbork trof&nbsp;zij ook haar broer en jongere zus. De familie ging&nbsp;gezamenlijk op transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Otto Frank noteerde&nbsp;op 11&nbsp;maart 1945&nbsp;&#39;Borah Delden&#39;&nbsp;in zijn notitieboekje.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Debora Delden overleed&nbsp;aan boord van de Monowai en werd&nbsp;in Marseille begraven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;Zij maakte dus &ndash; tot Marseille - dezelfde terugreis als Otto Frank.

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Waterlooplein 150-152, Amsterdam; Rijnstraat 209 II (&rsquo;41).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="n2x0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart S. Delden (&rsquo;88). Wordt door Anne aangeduid als: Zuster van S. Anne Frank, Dagboek A, 17 april 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yihwi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister: Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart D. Delden. Overlijdensakte: SAA, Burgerlijke Stand, toegang 5009, inv. nr. 7040: overlijdensakten 1946, deel 10, 76v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i53ea" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>USC Shoa Foundation - The Institute for Visual History and Education: Interview Meier Stoppelman, nr. 3780, tijdcode 01.13.00. Geraadpleegd in de Mediatheek van het Joods Historisch Museum.</cite></li>
	<li data-footnote-id="brtzm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>&nbsp;USC Shoa Foundation, M. Stoppelman, 3780, 01.19.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrzwu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje Otto Frank, 11 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iy97e" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman:&nbsp;M. Stoppelman aan Hans Westra, 25 augustus 1999.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Bora Delden was the sister of Stella Delden, the daughter-in-law of Mrs Stoppelman, the landlady of Jan and Miep Gies.

Bora Delden was de zus van Stella Delden, de schoondochter van mevrouw Stoppelman, de hospita van Jan en Miep Gies.

Bora Delden

Erich Elias was married to Leni Frank, a sister of Otto Frank, and was therefore the uncle of Anne and Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> During the First World War he was a telegrapher.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Erich Elias was a Bavarian citizen and had lived in Basel, Switzerland, since 13 May 1929.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He spent many years trying to obtain Swiss nationality. It was not until 1952 that it was granted.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

From 1908 on, Elias worked in Frankfurt am Main, London and Paris in trade and banking. From 1915 to 1918 he took part in the First World War. In 1919 he returned to banking and in 1921 became a Teilhaber&nbsp;at&nbsp;Michael Frank und S&ouml;hne. He worked in Amsterdam for six months for this company. In 1927-&#39;28 he worked in banking in Luxembourg. From 1931 to the beginning of &#39;39 he was manager of Opekta A.G., Pektin A.G., Omon A.G. and Rohstoff-Verkehrs A.G. In 1939-&#39;40 he was active in his own pectin business and after an intermezzo with an oil trader, he joined Unipektin A.G. in October &#39;40.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> He married Helene (Leni) Frank on 16 February 1921 in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They had two sons, Stephan (1921-1980) and Bernd (Buddy) (1925-2015).

During the war years, Erich Elias corresponded about business matters with Johannes Kleiman, who &mdash; between the lines &mdash; told him something about Otto Frank and his family.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In the summer of 1945,&nbsp;Otto Frank made plans with Erich Elias to re-enter the Dutch pectin market.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Gundeldingerstrasse 139, Basel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="junk4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne refers to him as Uncle Erich. Anne Frank, Diary Version A,&nbsp;14 October 1942, 1e,&nbsp;in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="af5a3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Erich Elias, AFF_ErE_corr_02, &#39;Ansichtkaart aan Telegraphist Erich Elias&#39;, 18 augustus 1915.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj6fy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: &lsquo;Domizil- und Leumundszeugnis&rsquo;, 7 november 1935.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3seuw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07 e.v.: Correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q54um" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Lebenslauf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94bhf" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Formulier &lsquo;B&uuml;rgerrechtsbureau&rsquo;, gestempeld 17 oktober 1941.</cite></li>
	<li data-footnote-id="37v95" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_bdoc_04: Diverse correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnjrw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Erich Elias, 24 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3dxsy" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFF, Leni Frank, AFF_LeF_pdoc_07: Album &lsquo;Unser Kind&rsquo; van Stephan Elias; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank. De biografie, Amsterdam: Bakker, 1998, p. 301.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw7vz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Kanton Basel aan Erich Elias, 2 april 1936.</cite></li>
</ol>
</section>

Erich Elias was getrouwd met Leni Frank, een zus van Otto Frank, en dus oom van Anne en Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij telegrafist.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Erich Elias was Beiers staatsburger en woonde&nbsp;sinds&nbsp;13 mei 1929 in Zwitserland, Bazel.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij was jaren bezig met het verwerven van de Zwitserse nationaliteit. Pas in 1952 werd deze toegekend.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Vanaf 1908 werkte Elias in Frankfurt am Main, London en Parijs in het handel- en bankwezen. Van 1915 tot 1918 nam hij deel aan de Eerste Wereldoorlog. In 1919 keerde hij terug in het bankwezen en werd in 1921 Teilhaber&nbsp;in Michael Frank und S&ouml;hne. Voor dit bedrijf was hij zes&nbsp;maanden werkzaam in Amsterdam. In 1927-&rsquo;28&nbsp;deed&nbsp;hij bankzaken in Luxemburg. Van 1931 tot begin &rsquo;39 was hij&nbsp;bedrijfsleider Opekta A.G., Pektin A.G., Omon A.G. en Rohstoff-Verkehrs A.G. In 1939-&rsquo;40 was hij in eigen pectinehandel actief en na een intermezzo bij een oliehandelaar kwam hij in&nbsp;oktober 1940&nbsp;in dienst van Unipektin A.G.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Hij trouwde&nbsp;16 februari 1921 in Frankfurt am Main met&nbsp;Hel&egrave;ne (Leni) Frank.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Ze kregen twee zoons, Stephan (1921-1980) en Bernd (Buddy) (1925-2015).

Erich Elias correspondeerde gedurende de oorlogsjaren met&nbsp;Johannes Kleiman&nbsp;over zakelijke aangelegenheden, die hem &mdash; tussen de regels door &mdash; iets over Otto Frank en zijn gezin vertelde.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Otto Frank maakte in de zomer van 1945 met Erich Elias plannen om zich opnieuw op de Nederlandse pectinemarkt te begeven.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Gundeldingerstrasse 139, Bazel.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="junk4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: oom Erich. Anne Frank,&nbsp;Dagboek A,&nbsp;14 oktober 1942, 1e,&nbsp;in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="af5a3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Erich Elias, AFF_ErE_corr_02, &#39;Ansichtkaart aan Telegraphist Erich Elias&#39;, 18 augustus 1915.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mj6fy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: &lsquo;Domizil- und Leumundszeugnis&rsquo;, 7 november 1935.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3seuw" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07 e.v.: Correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q54um" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Lebenslauf.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94bhf" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Formulier &lsquo;B&uuml;rgerrechtsbureau&rsquo;, gestempeld 17 oktober 1941.</cite></li>
	<li data-footnote-id="37v95" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_bdoc_04: Diverse correspondentie.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dnjrw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Erich Elias, 24 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1e4ib" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFF, Leni Frank, AFF_LeF_pdoc_07: Album &lsquo;Unser Kind&rsquo; van Stephan Elias; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank. De biografie, Amsterdam: Bakker, 1998, p. 301.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw7vz" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFF, Erich Elias, AFF_ErE_odoc_07: Kanton Basel aan Erich Elias, 2 april 1936.</cite></li>
</ol>
</section>

Erich Elias was married to Leni Frank, a sister of Otto Frank.

Erich Elias was getrouwd Leni Frank, een zus van Otto Frank.

Erich Elias

Terugreis Otto Frank: met de Monowai naar Marseille

After arriving in Marseille on 27 May 1945, Otto Frank travelled back to the Netherlands by train. Passing Lyon, Dijon, Reims and Li&egrave;ge, Maastricht and dozens of villages Otto noted in his notebook, he arrived 31 May in Vlodrop, Limburg, where he temporarily lodged in the Kolleg St. Ludwig monastery. There, on 31 May, he said goodbye to Rosa de Winter, among others, who had found her daughter Judik at the monastery.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In the afternoon, Otto was taken by car to Roermond. There, too, he continued to search for his daughters and inspected lists in vain. On 2 June, Otto continued by car towards Amsterdam, via Venlo, Nijmegen and Arnhem. As in Roermond, war damage here was extensive and Otto noted: &quot;everything&nbsp;destroyed&quot;.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> He then noted that he had to get out at Musis Sacrum, Arnhem&#39;s concert hall, and waited there all day in the sun for cars. Finally, he spent&nbsp;that night at the Talmaschool in Arnhem.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

On 3 June 1945 , Otto Frank was taken from Arnhem by car via Utrecht and Rotterdam to Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4rhfc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie&nbsp;(AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 31 mei; Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my2xm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 2 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ohg8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Na zijn aankomst in Marseille op 27 mei 1945 reisde Otto Frank per trein terug naar Nederland. Langs Lyon, Dijon, Reims en Li&egrave;ge, Maastricht en tientallen dorpjes die Otto in zijn notitieboekje noteerde, kwam hij 31 mei aan in Vlodrop, Limburg, waar hij&nbsp;tijdelijk in het Kolleg St. Ludwigklooster werden ondergebracht. Daar nam hij op 31 mei afscheid van onder meer Rosa de Winter, die in het klooster haar dochter Judik had teruggevonden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In de middag werd Otto per auto naar Roermond gebracht. Ook daar bleef hij op zoek naar zijn dochters en heeft hij tevergeefs lijsten ingezien. Op 2 juni ging Otto per auto verder richting Amsterdam, via Venlo, Nijmegen en Arnhem. Net als in Roermond was de oorlogsschade hier groot en noteerde Otto: &lsquo;alles verwoest.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Hij noteerde vervolgens dat hij bij het Musis Sacrum, het concertgebouw van Arnhem, moesten uitstappen en dat hij daar de hele dag in de zon op auto&rsquo;s wachtte. Uiteindelijk overnachtte hij die avond in de Talmaschool in Arnhem.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Op&nbsp;3 juni 1945&nbsp;werd Otto Frank vanuit Arnhem met de auto via Utrecht en Rotterdam naar Amsterdam gebracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4rhfc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie&nbsp;(AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 31 mei; Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p.44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my2xm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 2 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6ohg8" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

&nbsp;

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Return Otto Frank: Roermond and Arnhem

On 27 May 1945, Otto travelled by train and car from Marseille to the Netherlands, stopping there in Roermond and Arnhem. He arrived back in Amsterdam on 3 June 1945.

Op 27 mei 1945 reisde Otto per trein en auto van Marseille naar Nederland, met tussenstops in Roermond en Arnhem. Op 3 juni 1945 kwam hij in Amsterdam aan.

Roermond

Otto Frank travelled by train and car from Marseille to the Netherlands, with stops in Roermond and Arnhem.

Otto Frank reisde per trein en auto van Marseille naar Nederland, met tussenstops in Roermond en Arnhem.

Judy de Winter was the daughter of Rosa de Winter-Levy (1905-1985), a close friend of Otto Frank after the war.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Judy was born on 27 October 1928 in Zutphen, where she lived with her mother and her father Emanuel de Winter (1889-1944) at Coehoornsingel 10.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

At the end of March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The De Winter family therefore went into hiding with a farming family in the village of Varsseveld in early April. After more than a year in hiding, the family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> After an interrogation in Velp, they were transferred to the detention centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> There, like the eight people&nbsp;from the Secret Annex, they ended up in penal hut&nbsp;67, where they&nbsp;met Anne Frank.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

On 3 September 1944, Judy was deported to Auschwitz concentration and extermination camp along with her parents and the eight people from the Secret Annex.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> After arriving at Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Judy and her mother were selected for forced labour, but her father was murdered the same day in one of the gas chambers.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After the selection, Judy was registered and had the number A25251 tattooed on her arm.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Like Anne, Margot and Edith, Judy and her mother ended up in hut 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

On 26 October 1944, Judy was selected for deportation to Kratzau (Chrastava).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> In the camp, she was put to work and had to fill grenades. In Kratzau, Judy joined a group of French women who took care of each other in the camp. On 8 May 1945 , she was liberated by the Soviet army. Via Reichenberg (Liberec), she travelled by train and truck to Prague, Pilsen, Bayreuth and finally to Belgium. On 31 May 1945, she was reunited with her mother in a convent near Roermond.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Source: personal information.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Address: Coehoornsingel 10, Zutphen.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nl4i2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wixmb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (03-11-2022); <a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Pesecution, Bad Asolsen: Kaart Judi de Winter,&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> &nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ukg8r" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kwem9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4qnp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psspq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o5vcz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022) &amp; Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ofrle" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qbm0g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3tkkj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="55msq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w27nj" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="weyxo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 3 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Judy de Winter was de dochter van Rosa de Winter-Levy (1905-1985), een goede naoorlogse vriendin van Otto Frank.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Judy werd op 27 oktober 1928 geboren in Zutphen en woonde daar samen met haar moeder en haar vader Emanuel de Winter (1889-1944) op de Coehoornsingel 10.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Eind maart 1943 werd het voor Joodse mensen verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen en werden zij opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Het gezin De Winter dook daarom begin april onder bij een boerenfamilie in het dorp Varsseveld. Na meer dan een jaar in de onderduik werd het gezin op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht en leerde ze Anne Frank kennen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Op 3 september 1944 werd Judy samen met haar ouders en de acht onderduikers naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Judy en haar moeder werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar vader werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na de selectie werd Judy geregistreerd en kreeg ze het nummer A25251 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Judy met haar moeder na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Op 26 oktober 1944 werd Judy geselecteerd voor deportatie naar Kratzau (Chrastava).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;In het kamp werd ze tewerkgesteld en moest ze granaten vullen. In Kratzau sloot Judy zich aan bij een groepje Franse vrouwen die voor elkaar zorgden in het kamp. Op 8 mei 1945 werd ze bevrijd door het Sovjetleger. Via Reichenberg (Liberec) reisde ze per trein en vrachtwagen naar Praag, Pilsen, Bayreuth en uiteindelijk naar Belgi&euml;. Op 31 mei 1945 werd ze in een klooster in de buurt van Roermond herenigd met haar moeder.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Adres:&nbsp;Coehoornsingel 10, Zutphen.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nl4i2" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wixmb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (03-11-2022); <a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter">https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); Arolsen Archives - International Center on Nazi Pesecution, Bad Asolsen: Kaart Judi de Winter,&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> &nbsp;(geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ukg8r" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="kwem9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4qnp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="psspq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o5vcz" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives: Kaart Emanuel de Winter, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022) &amp; Kaart Judi de Winter.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ofrle" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter">https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter</a> (geraadpleegd 26 oktober 2022); De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qbm0g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3tkkj" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="55msq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w27nj" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Judy Salomon de Winter, 8 november 1994; De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="weyxo" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/</a> (geraadpleegd 3 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

B_Getuigen_III_044

Judik de Winter, 1943

Judy de Winter met Anne Frank at Camp Westerbork.

Judy de Winter ontmoette Anne Frank in kamp Westerbork.

Judy Salomon - de Winter

Terugreis Otto Frank: Roermond en Arnhem

On 3 June 1945, Otto Frank was brought from Arnhem to Amsterdam by car via Utrecht and Rotterdam. At half past nine in the evening, Otto arrived at the house of Jan and Miep Gies at 25 Hunzestraat, where he learned that both Victor Kugler and Johannes Kleiman had survived the war.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After Otto&#39;s arrival, Miep went straight to Kleiman, whereupon Kleiman and his wife came to Hunzestraat.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Lotte Kaletta also came to Hunzestraat. Otto noted in his booklet: &quot;What a joy to see us again and how much suffering! A huge relief that everyone was there.&quot;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> Kugler is in inverted commas in the notebook. He lived in Hilversum so possibly he was not there in person.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

The next day, on 4 June 1945, Otto wrote &quot;office&quot; in his diary, so he probably visited the office on Prinsengracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> It is possible that this was also when he visited the Secret Annexe again for the first time.

In Amsterdam, Otto continued his search for Anne and Margot, but for a long time he received no news. On 8 June, for example, he wrote to his mother: &quot;I am writing here from my office and it is all like a grim dream, I cannot yet grasp reality...Where [the children] are, I do not know, but I think of them constantly.&quot;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 9 June, Otto reported back to the Amsterdam police&nbsp;Aliens Department.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 18 July 1945, Otto suffered his second major blow. Looking through a Red Cross list, he saw the names of his two daughters with a cross behind them, which meant they had perished. Not long after, Miep Gies gave him his daughter&#39;s diary, which she had kept for Anne for months.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j5rsy" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA)&nbsp;reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hcram" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman: Mededeling J. v.d. Broek-Kleiman, 17 april 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="snkep" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 4 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c3o9u" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Ich schreibe hier im B&uuml;ro, es ist alles wie ein schwerer Traum. Ich kann mich in der Wirklichkeit noch nicht zurecht finden [&hellip;] Wo sie sind, weiss ich nicht und die Gedanke an sie verl&auml;sst mich nicht.&rsquo; Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank-Stern, AlF_corr_10_0029, Otto Frank aan Alice Frank-Stern 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tecug" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Archief van de Politie, toegangsnummer 5225, inv. nr. 3929: Vreemdelingenkaart Otto H. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="srnp3" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 310.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Op 3 juni 1945 werd Otto Frank vanuit Arnhem met de auto via Utrecht en Rotterdam naar Amsterdam gebracht. &#39;s avonds om half tien kwam Otto aan bij Jan en Miep Gies op de Hunzestraat 25. Daar hoorde hij dat zowel Victor Kugler als Johannes Kleiman de oorlog hadden overleefd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Miep ging na de aankomst van Otto direct naar Kleiman, waarop Kleiman en zijn vrouw naar de&nbsp;Hunzestraat&nbsp;kwamen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ook Lotte Kaletta kwam naar de Hunzestraat. Otto noteerde in zijn boekje: &lsquo;Wat een vreugde ons weer te zien en hoeveel leed! Een steen van het hart, dat allen er zijn.&rsquo;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Kugler staat in het notieboekje tussen aanhalingstekens. Hij woonde in Hilversum&nbsp;dus mogelijk was hij er in&nbsp;persoon niet bij.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

De volgende dag, op 4 juni 1945, schreef Otto in zijn agenda &quot;kantoor&quot; en bezocht hij dus waarschijnlijk het kantoor aan de Prinsengracht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Mogelijk bezocht hij toen ook voor het eerst weer het Achterhuis.

In Amsterdam zette Otto zijn zoektocht naar Anne en Margot voort, maar lange tijd kreeg hij geen nieuws. Zo schreef hij op 8 juni aan zijn moeder: &lsquo;Ik schrijf hier vanuit mijn kantoor en het is allemaal als een akelige droom, ik kan de werkelijkheid nog niet bevatten...Waar [de kinderen] zijn, weet ik niet, maar ik denk voortdurend aan hen.&rsquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 9 juni meldde Otto zich weer bij de Vreemdelingendienst van de Amsterdamse politie.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 18 juli&nbsp;1945 kreeg Otto uiteindelijk zijn tweede grote slag te verduren. Bij het doornemen van een lijst van het Rode Kruis zag hij de namen van zijn twee dochters met daarachter een kruis, wat betekende dat ze waren omgekomen. Niet lang daarna kreeg hij van Miep Gies het dagboek van zijn dochter, dat zij maandenlang voor Anne had bewaard.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j5rsy" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne&nbsp;Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA)&nbsp;reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 3 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hcram" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Kleiman: Mededeling J. v.d. Broek-Kleiman, 17 april 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="snkep" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: Agenda Otto Frank 1945, 4 juni.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c3o9u" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Ich schreibe hier im B&uuml;ro, es ist alles wie ein schwerer Traum. Ich kann mich in der Wirklichkeit noch nicht zurecht finden [&hellip;] Wo sie sind, weiss ich nicht und die Gedanke an sie verl&auml;sst mich nicht.&rsquo; Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank-Stern, AlF_corr_10_0029, Otto Frank aan Alice Frank-Stern 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tecug" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Archief van de Politie, toegangsnummer 5225, inv. nr. 3929: Vreemdelingenkaart Otto H. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="srnp3" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bas von Benda Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 310.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Hunzestraat 25hs, Amsterdam.

<ul>
	<li>Jan Gies was registered at this address from&nbsp;4 December 1940.</li>
	<li>Miep was registered here from 16 July 1941 to 1 June 1946.</li>
	<li>This was Miep&#39;s first address after her foster parents&#39; home. According to her memoir&nbsp;Herinneringen, she lived here unmarried with Jan. They lived here with Henderina Stoppelman-van der Reis. Her husband had gone to England in May 1940, so she rented out rooms.</li>
	<li>Otto Frank had pointed them to the advertisement looking for tenants for these furnished rooms.</li>
	<li>On 3 June 1945, Otto Frank arrived at 25 Hunzestraat.</li>
	<li>On 9-10 June 1945, Otto Frank moved with Jan and Miep Gies to Hunzestraat 120, the home of Jan Gies&#39; sister Fenna Gies.</li>
</ul>

Hunzestraat 25hs, Amsterdam.

<ul>
	<li>Jan Gies stond&nbsp;op dit adres al vanaf 4 december 1940 ingeschreven.&nbsp;</li>
	<li>Miep stond&nbsp;hier van 16 juli 1941 tot 1 juni 1946 ingeschreven.</li>
	<li>Dit was Mieps eerste adres na de pleegouderlijke woning. Volgens haar Herinneringen woonde&nbsp;ze hier ongehuwd met Jan samen.&nbsp;Zij woonden hier in bij Henderina Stoppelman-van der Reis. Haar man was in mei 1940 in Engeland terecht gekomen en zij verhuurde&nbsp;daarom kamers.&nbsp;</li>
	<li>Otto Frank had&nbsp;hen op de advertentie gewezen waarin huurders voor deze gemeubileerde kamers werden gevraagd.</li>
	<li>Op 3 juni 1945 kwam&nbsp;Otto Frank aan op de Hunzestraat 25.</li>
	<li>Op 9-10 juni 1945 verhuisde&nbsp;Otto Frank samen met Jan en Miep Gies naar Hunzestraat 120, de woning van Jan Gies&#39; zus Fenna Gies.</li>
</ul>

From 16 July 1941 to 1 June 1946, Hermine (&#39;Miep&#39;) Santrouschitz was registered at Hunzestraat 25hs, Amsterdam.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> This was Miep&#39;s first address after the foster parents&#39; home. According to her Herinneringen, she lived here unmarried together with Jan Gies.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> They lived here with Henderina Stoppelman-van der Reis.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Her husband had gone to England in May 1940, so she rented out rooms.&nbsp;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Otto Frank had pointed out&nbsp;the advertisement to them looking for tenants for these furnished rooms.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Jan Gies had been registered at this address since 4 December 1940.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Mrs Stoppelman corresponded with her husband in London through the Red Cross. From 6 September 1942, she wrote as sender next to her name: &quot;c/o&nbsp;J. Gies, Hunzestraat No 25 house&quot;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> On 4 September 1943, Max Stoppelman wrote to his father in London: &quot;Address parcels to Gies, otherwise they will be lost.&quot;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> On 1 July 1943, Mrs Stoppelman wrote to her husband with &quot;Mrs J. Gies vd Reis&quot; as the sender .<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Mrs Stoppelman also went into hiding during 1942. A son of the family where she stayed was a student and in turn went into hiding with Jan and Miep in Hunzestraat around October-November 1942.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="gwnpc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408):&nbsp;Persoonskaart H. Santrouschitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y0f0n" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h3v8a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Woningkaarten, inv. nr 138:&nbsp;Woningkaart Hunzestraat 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epkv3" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Gies &amp; Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p&nbsp; 59. Mevrouw Stoppelman heet hier mevrouw Samson.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yoroc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Miep Gies:&nbsp;Interview door Wouter van der Sluis en Janrense Boonstra, 1992, deel 2, p. 4.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eegzc" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart J.A. Gies.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d2b6j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S. Cohen: Correspondentieformulier Rode Kruis nr. 179663.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wacpf" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S.&nbsp;Cohen: Corresponentieformulier Rode Kruis, nr. 26102/43, achterzijde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wgvdo" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S. Cohen: Correspondentieformulier nr. 285603.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ksp06" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Santrouschitz:&nbsp;Transcriptie interview Dienke Hondius, 1989, p. 11. De naam van deze jongen is niet met zekerheid bekend. Mogelijk heette hij Kuno van der Horst.</cite></li>
</ol>
</section>

Van 16 juli 1941 tot 1 juni 1946&nbsp;stond&nbsp;Hermine (Miep) Santrouschitz ingeschreven op Hunzestraat 25hs, Amsterdam.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Dit was Mieps eerste adres na de pleegouderlijke woning. Volgens haar Herinneringen woonde&nbsp;ze hier ongehuwd samen met Jan&nbsp;Gies.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Zij woonen hier in bij Henderina Stoppelman-van der Reis.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Haar man was in mei 1940 in Engeland terecht gekomen en zij verhuurde&nbsp;daarom kamers. Miep <a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Otto Frank had&nbsp;hen op de advertentie gewezen waarin huurders voor deze gemeubileerde kamers werden gevraagd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Jan Gies stond&nbsp;op dit adres al vanaf 4 december 1940 ingeschreven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Mevrouw Stoppelman correspondeerde&nbsp;via het Rode Kruis met haar man in London. Vanaf 6 september 1942 schreef&nbsp;ze als afzender bij haar naam: &quot;p/a J. Gies, Hunzestraat No 25 huis&quot;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Op 4 september 1943 schreef&nbsp;Max Stoppelman aan zijn vader in London: &quot;Pakketjes adresseeren aan Gies, anders gaan ze verloren.&quot;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Op 1 juli 1943 schreef&nbsp;mevrouw Stoppelman aan haar man met als afzender &quot;Mevr J. Gies vd Reis&quot;.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;

Mevrouw Stoppelman ging&nbsp;in de loop van 1942 ook onderduiken. Een zoon van de familie waar ze verbleef, was&nbsp;student en dook&nbsp;rond oktober-november 1942 op zijn beurt onder bij Jan en Miep in de Hunzestraat.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="gwnpc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408):&nbsp;Persoonskaart H. Santrouschitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y0f0n" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987, p. 60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h3v8a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Woningkaarten, inv. nr 138:&nbsp;Woningkaart Hunzestraat 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="epkv3" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Gies &amp; Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank, p&nbsp; 59. Mevrouw Stoppelman heet hier mevrouw Samson.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yoroc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Miep Gies:&nbsp;Interview door Wouter van der Sluis en Janrense Boonstra, 1992, deel 2, p. 4.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eegzc" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart J.A. Gies.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d2b6j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S. Cohen: Correspondentieformulier Rode Kruis nr. 179663.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wacpf" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S.&nbsp;Cohen: Corresponentieformulier Rode Kruis, nr. 26102/43, achterzijde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wgvdo" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit A.S. Cohen: Correspondentieformulier nr. 285603.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ksp06" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Santrouschitz:&nbsp;Transcriptie interview Dienke Hondius, 1989, p. 11. De naam van deze jongen is niet met zekerheid bekend. Mogelijk heette hij Kuno van der Horst.</cite></li>
</ol>
</section>

Hermine Santrouschitz moves in with Jan Gies

After their marriage on July 16, 1946, Miep Santrouschitz and Jan Gies lived together.

Na hun huwelijk op 16 juli 1946 woonden Miep Santrouschitz en Jan Gies samen.

Return Otto Frank: back in Amsterdam

On 3 June 1945, Otto Frank returned to Amsterdam to his friends Jan and Miep Gies. From there he went in search of his daughters. On 18 July, he received the news that his daughters had perished in Bergen-Belsen. Soon after, Miep Gies gave him his daughter Anne's diary.

Op 3 juni 1945 kwam Otto Frank terug in Amsterdam bij zijn vrienden Jan en Miep Gies. Vandaaruit ging hij opzoek naar zijn dochters. Op 18 juli kreeg hij het nieuws dat zijn dochters waren omgekomen in Bergen-Belsen. Snel daarna kreeg hij van Miep Gies het dagboek van zijn dochter Anne.

Woning aangeboden.

Woning Hunzestraat aangeboden.

Home of Jan and Miep Gies, Hunzestraat 25, Amsterdam

The Rivierenbuurt is a neighbourhood located in the east of Amsterdam&#39;s Zuid district, bounded by the Amstel River to the east, the Boerenwetering to the west, the Amstel Canal to the north, and the Zuidelijke Wandelweg to the south. It is part of Plan Zuid, an urban development plan for Amsterdam South designed by architect H.P Berlage in the early 20th century.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Plan Zuid consisted of three parts: the Apollobuurt and Stadionbuurt, aimed at the well-to-do, middle and working classes, and the Rivierenbuurt, aimed at the middle classes. A large part of the Nieuwe Pijp neighbourhood was also part of&nbsp;Plan Zuid. The urban plan envisaged that three main streets (the Amstellanen) would cut through the neighbourhood in a Y-shape, converging on Dani&euml;l Willinkplein, named after the Dutch writer Dani&euml;l Willink (1676-1722).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> These were Amstellaan (after the war this became Stalinlaan and in 1956, after the Russian invasion of Hungary, changed to Vrijheidslaan), Noorder Amstellaan (now Churchilllaan) and Zuider Amstellaan (now Rooseveltlaan).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The other street names in the neighbourhood were named after Dutch rivers.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The houses in the Rivierenbuurt exerted great attraction on middle-class Jewish Amsterdammers from the early 1930s. In terms of size and amenities, they contrasted particularly favourably with the small, poor houses in the overcrowded Jewish quarter around Waterlooplein. Nevertheless, there was a lot of vacancy in the 1930s, and as a result, many German Jews who fled to the Netherlands from Nazi Germany also settled here, including the Frank and Van Pels families and some of their friends and acquaintances. The immigrants felt at home in this neighbourhood with its many fellow Jews. Eventually, by&nbsp;1940, around 40 per cent of the Jews living in Amsterdam lived in this part of the city.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="paafj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="snfsd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Dani&euml;l Willinkplein werd kort na de oorlog, naar aanleiding van de overwinning van de Geallieerden, omgedoopt tot Victorieplein; zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hk7av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen</a> (geraadpleegd 19 ovember 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xk4k5" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>

De Rivierenbuurt is een in het oosten van het Amsterdamse stadsdeel Zuid gelegen buurt, die wordt begrensd door de Amstelrivier in het oosten, de Boerenwetering in het westen, het Amstelkanaal in het noorden, en de Zuidelijke Wandelweg in het zuiden. Het maakt deel uit van Plan Zuid, een stedenbouwkundig plan voor Amsterdam-Zuid, dat in het begin van de 20e eeuw werd ontworpen door de architect H.P Berlage.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Plan Zuid bestond uit drie delen: de Apollobuurt en de Stadionbuurt, gericht op welgestelden, middenklasse en arbeidersklasse, en de Rivierenbuurt, gericht op de middenklasse. Ook een groot deel van de buurt Nieuwe Pijp behoort tot het Plan Zuid. In het stedenbouwkundig plan was bedacht dat drie hoofdstraten (de Amstellanen) de buurt in een Y-vorm zouden doorsnijden, en samen zouden komen op het Dani&euml;l Willinkplein, een vernoeming naar de Nederlandse schrijver Dani&euml;l Willink (1676-1722).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dit waren de Amstellaan (na de oorlog werd dit de Stalinlaan en in 1956, na de Russische inval in Hongarije, gewijzigd in Vrijheidslaan), Noorder Amstellaan (nu Churchill-laan) en Zuider Amstellaan (nu Rooseveltlaan).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> De overige straatnamen in de buurt werden vernoemd naar Nederlandse rivieren.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De woningen in de Rivierenbuurt oefenden vanaf het begin&nbsp;van de jaren dertig grote aantrekkingskracht uit op Joodse Amsterdammers uit de middenklasse. Qua grootte en voorzieningen staken zij bijzonder gunstig af tegen de kleine, slechte woningen in de overbevolkte Jodenbuurt rond het Waterlooplein. Toch was er in de jaren dertig&nbsp;veel&nbsp;leegstand, en daardoor streken ook veel Duitse Joden die vanuit nazi-Duitsland naar Nederland vluchtten, hier neer, waaronder ook de families Frank en Van Pels en een aantal van hun vrienden en kennissen. De immigranten voelden zich thuis in deze buurt met de vele geloofsgenoten. Uiteindelijk woonde in 1940 zo&#39;n 40% van de in Amsterdam wonende Joden in dit deel van de stad.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="paafj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Plan_Zuid</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="snfsd" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Dani&euml;l Willinkplein werd kort na de oorlog, naar aanleiding van de overwinning van de Geallieerden, omgedoopt tot Victorieplein; zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Victorieplein_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hk7av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Amstellanen</a> (geraadpleegd 19 ovember 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xk4k5" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Rivierenbuurt_(Amsterdam)</a> (geraadpleegd 19 november 2022).</cite></li>
</ol>
</section>

Rivierenbuurt

The Rivierenbuurt is a neighbourhood located in the east of Amsterdam's Zuid district where many Jewish residents settled from the 1930s onwards.

De Rivierenbuurt is een in het oosten van het Amsterdamse stadsdeel Zuid gelegen buurt waar zich vanaf de jaren dertig veel Joodse inwoners hebben gevestigd.

Accommodation refers to a place in which to live and/or work, either temporarily or permanently.

Onder verblijf wordt verstaan een plek om te wonen en/of te werken, tijdelijk of permanent.

Accommodation

Accommodation is a place in which to live and/or work, either temporarily or permanently.

Verblijf is een plek om te wonen en/of te werken, tijdelijk of permanent.

Jan and Miep Gies lived here from July 1941 to June 1945.

Hier woonden van Jan en Miep Gies van juli 1941 tot juni 1945.

Charlotte Kaletta was the girlfriend of Fritz Pfeffer.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She came to the Netherlands by train via Oldenzaal on 29 December 1938, and went back to Berlin on 30 January 1939. On 30 March 1939, she came to the Netherlands again, via Zevenaar. From June 19 to July 1, she stayed in Brussels, and came back via Roosendaal.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Due to the Nuremberg laws, she could not marry Fritz Pfeffer in Germany. Nor could she do so in the Netherlands because of an international treaty dating from 1902.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In 1953, the Berlin Senator f&uuml;r Justiz decided to retroactively recognise as legally valid the marriages that had been made impossible. In the case of Charlotte Kaletta, the date of marriage was set at 31 May 1937.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In August 1947 she found work as a glove seamstress at the Ceba company. Two years later she became an assistant to the physician Dr. M. van Wien in Deurloostraat. From 1953 she rented out rooms and in 1955 she received a widow&#39;s pension as a result of the recognition of her marriage.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Pariserstrasse 21-22, Berlin; Dani&euml;l Willinkplein 23, Amsterdam; Brussels; Rivierenlaan 270 I, Amsterdam (at&nbsp;the Meijer-Schuster residence, 15 May 1940).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="91fq5" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne refers to her as Mrs Pfeffer. Anne Frank, Diary Version A, 14 juni 1942, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. See also Diary Version A, 22 December 1943, 15 April 1944, 17 April 1944; Diary Version B, 1 May 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79w2v" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4171: Vreemdelingenkaart M.C. Kaletta.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mr0b4" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rshuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondeditie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="zxkbu" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart F. Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="atxk1" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.M. Kaletta.</cite></li>
</ol>
</section>

Charlotte Kaletta was de vriendin van Fritz Pfeffer.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Zij kwam&nbsp;op 29 december 1938 via Oldenzaal per trein naar Nederland, en ging&nbsp;op 30 januari 1939 terug naar Berlijn. Op 30 maart 1939 kwam&nbsp;ze via Zevenaar opnieuw naar Nederland. Van 19 juni tot 1 juli verbleef&nbsp;ze in Brussel, en kwam&nbsp;terug via Roosendaal.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Als gevolg van de Neurenberger wetten kon&nbsp;ze in Duitsland niet met Fritz Pfeffer trouwen. In Nederland kon&nbsp;dat ook niet vanwege een internationaal verdrag uit 1902.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In 1953 besloot&nbsp;de Berlijnse Senator f&uuml;r Justiz de onmogelijk gemaakte huwelijken met terugwerkende kracht als rechtsgeldig te erkennen. In het geval van Charlotte Kaletta werd de huwelijksdatum vastgesteld op 31 mei 1937.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;

In augustus 1947 vond ze werk als handschoennaaister bij de firma Ceba. Twee jaar later werd ze assistente van de geneesheer dr. M. van Wien in de Deurloostraat. Vanaf 1953 verhuurde zij kamers en in 1955 kreeg ze als gevolg van de erkenning van haar huwelijk een weduwenpensioen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Pariserstrasse 21-22, Berlijn; Dani&euml;l Willinkplein 23, Amsterdam; Brussel; Rivierenlaan 270 I, Amsterdam (bij Meijer-Schuster, 15 mei 1940).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="91fq5" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: mevrouw Pfeffer. Anne Frank, Dagboek A, 14 juni 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013. Zie verder Dagboek A, 22 december 1943, 15 april 1944, 17 april 1944; Dagboek B, 1 mei 1943.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79w2v" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Gemeentepolitie Amsterdam, toegang 5225, inv. nr. 4171: Vreemdelingenkaart M.C. Kaletta.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mr0b4" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rshuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondeditie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="zxkbu" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart F. Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="atxk1" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart C.M. Kaletta.</cite></li>
</ol>
</section>

Vanwege de door de Nazi's afgekondigde Neurenberger-wetten die huwelijken tussen mensen van joodse en niet-joodse afkomst verbood, konden de Joodse Fritz Pfeffer en de niet-joodse Charlotte Kaletta in hun geboorteland Duitsland niet officieel trouwen. Wegens een verdrag uit 1902 dat bepaalde dat Duitse onderdanen zonder toestemming van de Duitse autoriteiten niet in Nederland konden trouwen, was een huwelijk ook na hun vlucht naar Nederland in 1938 niet mogelijk. Hierdoor genoot Fritz Pfeffer niet de bescherming tegen deporatie naar de concentratiekampen die de zogenoemde gemengd gehuwden doorgaans wel kregen. Uit correspondentie zoals deze brief blijkt dat Fritz Pfeffer en Charlotte Kaletta desondanks pogingen hebben ondernomen om alsnog in het huwelijk te kunnen treden, maar zonder het gewenste resultaat. De correspondentie tussen de twee ging ook tijdens de onderduik van Fritz Pfeffer in het Achterhuis van Prinsengracht 263 door, dankzij de hulp van Miep Gies. In 1953 besluit de Berlijnse Senator für Justiz de onmogelijk gemaakte huwelijken met terugwerkende kracht als rechtsgeldig te erkennen. In het geval van Charlotte Kaletta en Fritz Peffer is de huwelijksdatum postuum met terugwerkende kracht vastgesteld op 31 mei 1937.

A_Pfeffer_III_006.040

Charlotte Kaletta, vermoedelijk 1939

Charlotte Kaletta was the girlfriend of Fritz Pfeffer.

Charlotte Kaletta was de vriendin van Fritz Pfeffer.

Charlotte Kaletta

Miep Gies was born as Hermine Santrouschitz on 15 February 1909 in Vienna, the daughter of Karoline Santrouschitz.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The baptism took place on 19 February 1909 by Father Mayr in a church at Alservorstadt 195. Godmother was Hermine Lindner.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;According to official documents, only the name of Miep&#39;s mother is known, although Johann Eipeldauer (or Apeltauer) recognized paternity in court on 8 April 1909.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Because of food shortages in post-war Vienna, she was sent on a transport of Austrian children to the Netherlands in late 1920 to gain strength. She was taken in by the family of Laurens Nieuwenburg and lived with them on Atjehstraat in Leiden. In the spring of 1924 the family moved to Amsterdam and lived at various addresses in the Rivierenbuurt district.

In Leiden and Amsterdam, Miep attended public primary school and then went to the three-year ULO (secondary education) course on Mauritskade. After school she went to work as a typist at Schellekens&#39; Borduur- en Plisseerateliers, where she met Jan Gies. By late 1932 she lost her job and after a period of unemployment went to work for Opekta in October 1933.

When Austria was annexed by&nbsp;Germany in early 1938, Miep became a German citizen against her will. Marrying Jan Gies in order to become Dutch was impossible, because his first marriage had not yet been annulled. She applied for naturalisation in 1939. At the end of 1940 she withdrew this request, because Jan&#39;s divorce was virtually settled. They got married in July 1941, and in 1950 their only child Paul was born.

In 1942, Miep was one of the four office employees at Otto Frank&#39;s companies. She was therefore asked to contribute to the care of the people in hiding in the Secret Annex. One of her tasks was to collect the shopping list in the morning and to deliver the shopping -&nbsp;if available -&nbsp;at noon. During the raid on 4 August 1944, she was not arrested, despite the suspicions of SS officer Silberbauer.

When Otto Frank returned to Amsterdam on 3 June 1945, he first went to live with Miep and Jan Gies. He continued to live with them until he left for Switzerland in 1952. In 1972 she received the Yad Vashem decoration at Otto Frank&#39;s nomination. After Frank&#39;s death in 1980, Miep took over his public role with regard to Anne&#39;s diary to a certain extent. In 1987 her biography, written by Alison Leslie Gold, was published. After Jan&#39;s death in 1993, Miep moved to Hoorn. She lived there independently until she was moved to a nursing home after a fall in 2009. There she died shortly before her 101st birthday.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="3a3ak" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408):&nbsp;Persoonskaart H. Santrouschitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dbqpf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Gies_I_023: &quot;Geburts- und Tauf-Schein&quot;, gedateerd 29 januari 1941. Achter de naam van Hermine Lindner is iets gekrabbeld waarvan niet duidelijk is of het ook een persoonsnaam is.</cite></li>
	<li data-footnote-id="srh42" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Gies_I_027: Afschrift 2 mei 1941. Echter blijkt dit niet uit andere offici&euml;le akten zoals haar persoonskaart en haar trouwboekje waarin alleen haar moeder is opgenomen. AFS, AFC, reg. code A_Gies_I_016: Familieboekje (trouwboekje) op naam van Gies, Jan Augustus en Santrouschitz, Hermine (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="5wrf3" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature:&nbsp;Miep Gies with Alison Leslie Gold, Anne Frank remembered: the story of Miep Gies who helped to hide the Frank family, New York, NY: Simon and Schuster, 1987 (reprinted several times); David Barnouw,&nbsp;Santrouschitz, Hermine,&nbsp;in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Santrouschit" target="_blank">https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Santrouschitz</a> [20/05/2016].</cite></li>
</ol>
</section>

Miep Gies werd&nbsp;als Hermine Santrouschitz op 15 februari 1909 in Wenen geboren als dochter van Karoline Santrouschitz.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;De doop vond&nbsp;plaats op 19 februari 1909 door pastoor Mayr in een kerk aan de Alservorstadt 195. Peettante was Hermine Lindner.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Volgens offici&euml;le stukken is&nbsp;alleen de naam van Mieps moeder bekend, hoewel Johann Eipeldauer (of Apeltauer) op&nbsp;8 april 1909&nbsp;voor de rechtbank het vaderschap erkende.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Vanwege de voedselschaarste in het naoorlogse Wenen kwam&nbsp;Miep&nbsp;eind 1920&nbsp;met een transport Oostenrijkse kinderen naar Nederland om aan te sterken. Ze werd&nbsp;in het gezin van&nbsp;Laurens Nieuwenburg&nbsp;opgenomen en woonde&nbsp;met hen aan de Atjehstraat in Leiden. In het&nbsp;voorjaar van 1924&nbsp;verhuisde&nbsp;het gezin naar Amsterdam en woonde&nbsp;op verschillende adressen in de Rivierenbuurt.

In Leiden en Amsterdam bezocht&nbsp;Miep de openbare lagere school en ging&nbsp;vervolgens naar de 3-jarige ULO aan de Mauritskade. Na de school ging&nbsp;ze als typiste werken bij Schellekens&rsquo; Borduur- en Plisseerateliers, waar ze&nbsp;Jan Gies&nbsp;leerde&nbsp;kennen.&nbsp;Eind 1932&nbsp;verloor&nbsp;ze haar baan en ging&nbsp;na een periode van werkloosheid in&nbsp;oktober 1933&nbsp;bij Opekta werken.

Toen Oostenrijk&nbsp;begin 1938&nbsp;bij Duitsland werd&nbsp;ingelijfd, werd&nbsp;Miep tegen wil en dank Duits staatsburger. Met Jan Gies trouwen om zo Nederlandse te worden, was onmogelijk omdat zijn eerste huwelijk nog niet ontbonden was. Ze vroeg&nbsp;in&nbsp;1939&nbsp;naturalisatie aan.&nbsp;Eind 1940&nbsp;trok&nbsp;ze dit verzoek in, omdat Jans echtscheiding zo goed als geregeld was. In&nbsp;juli 1941&nbsp;trouwden ze, en in&nbsp;1950&nbsp;werd&nbsp;hun enige kind Paul geboren.

In&nbsp;1942 was Miep een van de vier kantoormedewerkers bij de bedrijven van&nbsp;Otto Frank. Daarom werd&nbsp;haar gevraagd aan de verzorging van de onderduikers in het Achterhuis bij te dragen. Een van haar taken was &rsquo;s morgens de boodschappenlijst op te halen en tussen de middag de spullen &ndash; voor zover verkrijgbaar - af te leveren. Bij de inval op&nbsp;4 augustus 1944&nbsp;werd&nbsp;ze, ondanks de achterdocht van SS-officier Silberbauer, niet gearresteerd.

Toen Otto Frank op&nbsp;3 juni 1945&nbsp;in Amsterdam terugkwam, ging&nbsp;hij allereerst naar Miep en Jan Gies. Hij bleef&nbsp;bij hen wonen tot hij in&nbsp;1952&nbsp;&nbsp;naar Zwitserland vertrok. In&nbsp;1972&nbsp;kreeg&nbsp;ze op voorspraak van Otto Frank de Yad Vashem-onderscheiding. Na diens overlijden in&nbsp;1980&nbsp;nam&nbsp;Miep zijn publieke rol ten aanzien van Annes dagboek tot op zekere hoogte over. In&nbsp;1987&nbsp;verscheen&nbsp;haar door Alison Leslie Gold geschreven biografie. Na de dood van Jan in&nbsp;1993&nbsp;vertrok&nbsp;Miep naar Hoorn. Ze woonde&nbsp;daar zelfstandig tot ze eind&nbsp;2009&nbsp;na een val in een verzorgingshuis terechtkwam. Daar overleed&nbsp;ze kort voor haar 101ste verjaardag.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="95a87" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408):&nbsp;Persoonskaart H. Santrouschitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dj82l" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Gies_I_023: &quot;Geburts- und Tauf-Schein&quot;, gedateerd 29 januari 1941. Achter de naam van Hermine Lindner is iets gekrabbeld waarvan niet duidelijk is of het ook een persoonsnaam is.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0fxmw" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Gies_I_027: Afschrift 2 mei 1941. Echter blijkt dit niet uit andere offici&euml;le akten zoals haar persoonskaart en haar trouwboekje waarin alleen haar moeder is opgenomen. AFS, AFC, reg. code A_Gies_I_016: Familieboekje (trouwboekje) op naam van Gies, Jan Augustus en Santrouschitz, Hermine (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="9657o" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur:&nbsp;Miep Gies en Alison Leslie Gold, Herinneringen aan Anne Frank: het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987 (diverse malen herdrukt);&nbsp;David Barnouw,&nbsp;Santrouschitz, Hermine, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Santrouschitz" target="_blank">https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Santrouschitz</a> [20/05/2016].</cite></li>
</ol>
</section>

Miep Gies-1.jpg

Miep Gies, rond 1930

Miep Gies was an employee of Opekta and one of the helpers of the people hiding in the Secret Annex.

Miep Gies was medewerker van Opekta en één van de helpers van de onderduikers in het Achterhuis.

Miep Gies - Santrouschitz

Miep Gies-Santrouschitz

Jan Augustus Gies was born on 18 August 1905 in the parental home Rustenburgerstraat 191, Amsterdam as the son of Cornelis Gies and Wilhelmina Gezina Steenge.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;He was the youngest of five children and was&nbsp;preceded by: Rosina Wilhelmina (Ro), Cornelis, Fenna Gesiena and Johanna Augusta.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

The Gies family lived at various addresses in the Pijp area, and from 1917 to 1919 in the then independent Watergraafsmeer. Jan&#39;s parents divorced in 1925.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> He continued to live with his father until his first marriage, except for the period April &mdash; October 1927, which he spent in Eindhoven.

On 13 December 1928, he married M.M.G. Netten. From January 1936 they no longer lived in the same house, but the marriage was not officially dissolved until the end of 1940. After the divorce Jan Gies lived in the boarding house of the Amende family on the Amsteldijk. When the boarding house moved to Rijnstraat, he moved with them.

He met his second wife Miep when they both worked at Schellekens Borduur- en Plisseerateliers. They could not marry for many years because of Jan&#39;s first marriage. In the course of the 1930s Jan met Otto Frank, by then Miep&#39;s employer.

Around 1939, Jan started working for the Social Support Department of the municipality of Amsterdam. During the war years he became involved in the civil servants&#39; resistance movement. His work made it relatively easy to deliver goods and documents to all sorts of addresses. One of his contacts was Social Support Department colleague Jacob Licht, who had to find other work after the February Strike. His reading material lending service business grew to become the COMO reading library. Every week Jan collected books here for the people hiding in the Secret Annex. As the husband of Miep and the commissioner of the firm Gies &amp; Co, Jan was closely involved with the people in hiding. After Jan had been suspended by the leadership of his organisation due to danger, and the people in hiding had been arrested, the last months until the liberation passed relatively peacefully for him.

After the liberation, he was seconded for some time to the Volksherstel (Restoration of&nbsp;People) organisation. Later he resumed his old work. In the 1980s, Miep often related her story, but Jan kept more in the background. In 1972 he received the Yad Vashem decoration at the intercession of Otto Frank. He died at the age of 87 in Amsterdam.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6n42e" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 7508: register van geboorteakten 1905, deel 17, 5f, no. 9649.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nqtu3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart C. Gies (1868)</cite></li>
	<li data-footnote-id="042vf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart W.G. Steenge.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fgobv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature:&nbsp;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Jan Augustus Gies werd&nbsp;op 18 augustus 1905&nbsp;geboren in de ouderlijke woning Rustenburgerstraat 191, Amsterdam als zoon van Cornelis Gies en Wilhelmina Gezina Steenge.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Hij was de jongste van vijf kinderen en werd&nbsp;voorafgegaan door:&nbsp;Rosina Wilhelmina (Ro),&nbsp;Cornelis,&nbsp;Fenna Gesiena en&nbsp;Johanna Augusta.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

De familie Gies woonde&nbsp;op verschillende adressen in de Pijp, en van 1917 tot 1919 in de dan nog zelfstandige Watergraafsmeer. In 1925 scheidden&nbsp;Jan zijn&nbsp;ouders.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Hij bleef&nbsp;tot zijn eerste huwelijk bij zijn vader wonen, behalve de periode april &ndash; oktober 1927, die hij in Eindhoven doorbracht.

Op 13 december 1928 trouwde&nbsp;hij met M.M.G. Netten. Vanaf januari 1936 woonden zij niet meer in een huis, maar het huwelijk werd&nbsp;pas eind 1940 officieel ontbonden. Jan Gies woonde na de scheiding van tafel en bed in het pension van de familie Amende aan de Amsteldijk. Toen het pension naar de Rijnstraat vertrok, verhuisde&nbsp;hij mee.

Hij maakte kennis met zijn tweede vrouw&nbsp;Miep toen ze allebei bij Schellekens Borduur- en Plisseerateliers werkten. Ze konden jarenlang niet trouwen vanwege Jans eerste huwelijk. In de loop van de jaren dertig leerde&nbsp;Jan&nbsp;Otto Frank&nbsp;kennen, inmiddels de werkgever van Miep.

Rond 1939 ging&nbsp;Jan bij de afdeling Maatschappelijke Steun van de gemeente Amsterdam werken. Tijdens de oorlogsjaren raakte hij betrokken bij het ambtenarenverzet. Zijn werk maakte het betrekkelijk eenvoudig op allerlei adressen goederen en documenten af te leveren. Een van zijn contactpersonen was MS-collega Jacob Licht, die na de Februaristaking ander werk moest zoeken. Zijn leesportefeuillebedrijf groeide&nbsp;uit tot de leesbibliotheek COMO. Jan haalde&nbsp;hier wekelijks boeken voor de onderduikers in het Achterhuis. Als echtgenoot van Miep en als commissaris van de firma Gies &amp; Co was&nbsp;Jan nauw betrokken bij de onderduikers. Nadat Jan vanwege gevaar door de leiding van zijn organisatie op non-actief was gezet, en de onderduikers waren gearresteerd, verliepen de laatste maanden tot de bevrijding voor hem betrekkelijk rustig.

Na de bevrijding werd&nbsp;hij enige tijd gedetacheerd bij Volksherstel. Later nam&nbsp;hij zijn oude werk weer op. In de jaren tachtig trad&nbsp;Miep vaak met haar verhaal naar buiten, maar Jan hield zich meer op de achtergrond. In 1972 kreeg&nbsp;hij op voorspraak van Otto Frank de Yad Vashem-onderscheiding. Hij overleed&nbsp;op 87-jarige leeftijd in Amsterdam.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="iqh6f" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 7508: register van geboorteakten 1905, deel 17, 5f, no. 9649.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k5c1e" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart C. Gies (1868).</cite></li>
	<li data-footnote-id="h895k" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart W.G. Steenge.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yuwkv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur:&nbsp;Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Foto uit het persoonsbewijs van Jan Gies, 19 november 1943

Jan Gies

foto uit het persoonsbewijs van Jan Gies, 19 november 1943

Jan Gies, like his wife Miep, helped the people in hiding in the Secret Annex.

Jan Gies hielp, net als zijn vrouw Miep, de onderduikers in het Achterhuis.

Johannes Kleiman was born on 17 August 1896 as the son of Cornelis Kleiman and Emmetje Vink.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;He was the third of four children. He had two brothers, Cornelis (Cor) and Willem Jacobus (Willy), and a sister, Agatha, who died young.

In 1896, the Kleiman family lived at Domineespad, now called Zuiderkerkstraat, in Koog aan de Zaan. A few months after the birth of Johannes, the family moved to Nijmegen. Kleiman married Johanna Catharina Reuman in July 1923. Their daughter Johanna was born in 1928. During the hiding period he and his family lived at 12 II Wielingenstraat in Amsterdam.

The first contacts with Otto Frank date back to 1923, when Kleiman became proxy holder at&nbsp;the Amsterdam branch of the family bank. Around the same time he became managing director of the Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie, in which some of Otto&#39;s relatives and acquaintances had an interest. Otto himself was a supervisory director from December 1933. From the mid 1930s, Kleiman was also a commissioner at the Paauwe clock factory, and together with brother Willy he had a pest control company called Cimex.

Kleiman played a very important role in the establishment of Pectacon in 1938, and was director of Opekta from its &#39;aryanisation&#39; in the autumn of 1940. He was the initiator of the hiding period in the Secret Annex, and was one of the helpers during the entire period. His name appears several times in Anne&#39;s diary. During the raid on 4 August 1944, Kleiman was also arrested and spent several weeks incarcerated. Thanks to the mediation of the Red Cross he was released because of his poor health. Until his death &mdash; at his desk &mdash; he remained a director of Opekta. For several years he also represented Otto Frank on the board of the Anne Frank House. In 1972 Otto Frank applied for the Yad Vashem decoration for all the helpers - posthumously in the case of Kleiman.&nbsp;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="fjfmf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Gemeentearchief Zaanstad, geboorteakten 1896, nr. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="shu3c" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Johannes Kleiman werd&nbsp;geboren op 17 augustus 1896 als&nbsp;de zoon van Cornelis Kleiman&nbsp;en Emmetje Vink.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Hij was de derde van vier kinderen. HIj had twee broers, Cornelis (Cor)&nbsp; en Willem Jacobus (Willy), en een jonggestorven zusje,&nbsp;Agatha.

De familie Kleiman woonde&nbsp;in 1896 aan het Domineespad, nu bekend als Zuiderkerkstraat, in Koog aan de Zaan. Enkele maanden na de geboorte van Johannes vertrok het gezin naar Nijmegen. Kleiman trouwde&nbsp;in juli 1923 met&nbsp;Johanna Catharina Reuman. Dochter&nbsp;Johanna&nbsp;werd&nbsp;in 1928 geboren. Tijdens de onderduikperiode woonde&nbsp;hij met zijn gezin op het adres Wielingenstraat 12 II in Amsterdam.

De eerste contacten met&nbsp;Otto Frank&nbsp;dateren van 1923, toen&nbsp;Kleiman procuratiehouder werd&nbsp;van het Amsterdamse filiaal van de familiebank. Rond dezelfde tijd werd&nbsp;hij directeur van de Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie, waar ook enkele familieleden en kennissen van Otto aan deelnamen. Otto was er zelf vanaf december &rsquo;33 commissaris. Sinds midden jaren dertig was Kleiman tevens commissaris bij uurwerkfabriek Paauwe en had&nbsp;hij met broer Willy een ongediertebestrijdingsbedrijf Cimex.

Kleiman speelde in 1938 een zeer belangrijke rol bij de oprichting van Pectacon, en was vanaf de &lsquo;arisering&rsquo; in najaar &rsquo;40 directeur van Opekta. Hij was de initiatiefnemer van de onderduik in het Achterhuis, en was gedurende de hele periode een van de helpers. Zijn naam komt in Annes dagboek dan ook herhaaldelijk voor. Bij de inval van 4 augustus 1944 werd&nbsp;ook Kleiman gearresteerd, en hij bracht&nbsp;enkele weken in gevangenschap door. Op voorspraak van het Rode Kruis kwam&nbsp;hij vanwege zijn zwakke gezondheid vrij. Tot aan zijn overlijden &ndash; aan zijn bureau &ndash; bleef&nbsp;hij directeur van Opekta. Verder was hij enkele jaren Otto Franks vertegenwoordiger in het bestuur van de Anne Frank Stichting. In 1972 vroeg&nbsp;Otto Frank voor alle helpers, voor Kleiman dus postuum, de Yad Vashem-onderscheiding aan.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rwmhj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Gemeentearchief Zaanstad, geboorteakten 1896, nr. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m4vbn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur:&nbsp;Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto van Johannes Kleiman, zonder datum.

A_Kleiman_III_006

Johannes Kleiman, niet gedateerd

Johannes Kleiman was one of the helpers of the people in hiding in the Secret Annex.

Johannes Kleiman was één van de helpers van de onderduikers in het Achterhuis.

Johannes Kleiman

According to his baptismal record, Victor Kugler was born on 5 June 1900 and baptized on 10 June 1900.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;A number of sources mention the same date. The place of birth was Hohenelbe.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;His birthplace Hohenelbe is in the Czech Republic. The area where it is located was part of Austria-Hungary until 1918. The present name is Vrchlab&iacute;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kugler&#39;s forged identity card, with the name Johannes Kuinders, had the date of birth as 12&nbsp;December 1900.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The identity of Victor Kugler&#39;s father is unknown. His mother Emilie Kugler married the miner Franz Klose in about 1909. The family moved to Duisburg, where Victor&#39;s two half-brothers and two half-sisters were born:&nbsp;Rudolf,&nbsp;Friedrich,&nbsp;Erna en&nbsp;Grete Emilie.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

In&nbsp;1911 he became a pupil at the Rektoratschule Norbertinum. In&nbsp;1914 he went back to Hohenelbe to do a course at Fachschule f&uuml;r Weberei&nbsp;(Technical School for Weaving).

He worked for a short while at the Kalisyndikat&nbsp;in Berlin. Towards the end of the First World War he was in the Austrian navy, patrolling the Adriatic Sea. As a consequence of Europe&#39;s political realignment, he received Czechoslovakian nationality. He then worked for two years as an electrician in a mine in Gladbeck. In&nbsp;1920 he worked briefly for the Deutsche Maschinenfabrik AG (Demag) in Utrecht. He stayed in Utrecht and married Laua Maria Buntenbach in&nbsp;1928. Kugler was then employed by Frans van Angeren, owner of a patisserie and lunchroom. Van Angeren also importeded baking ingredients, and so he became involved in the pectine trade.

In July 1933 Kugler met Otto Frank through Van Angeren. He then went to work for Opekta and moved to Hilversum. Somewhere in the twenties Kugler gave up his Czechoslovakian citizenship and opted for German nationality. In&nbsp;1933 he applied for Dutch naturalisation, which was denied in 1936 but later approved in&nbsp;1938.

As Otto Frank&#39;s business problems increased during the first years of the Second World War, Kugler took over the management of Gies &amp; Co. He was one of the four office workers and therefore fully aware of the plans to go into hiding. As a result of the raid on 4 August 1944, he was arrested and imprisoned in Amsterdam&#39;s &quot;Huizen van Bewaring II and I&quot; before being moved to Amersfoort and Zwolle. While in Zwolle he was helped by Gies representative Martin Brouwer. At the end of March 1945 he was in a column of prisoners near Zevenaar when they were subjected to shelling by British planes. He made a run for it and eventually arrived in Hilversum on Good Friday, taking a route through Rheden and Barneveld.

Kugler was widowed at the end of 1952. He later married an Opekta employee and took her and his new in-laws to Canada. He had various jobs there, including working as an insurance agent and an electrician. After he retired, and with the agreement of Otto Frank and the Anne Frank House, he gave a large number of lectures on the history of the Secret Annex and on the diary. In the late seventies his health, especially his mental health, declined. It was during this period that a halting collaboration took place with journalist Helen Shapiro, who wrote his biography. The manuscript remained on the shelf for years, and after Shapiro&rsquo;s death it was passed on to journalist Rick Kardonne. He edited it and then published it in&nbsp;2008. Victor Kugler died at the age of 81 in a Canadian hospital.

Addresses:&nbsp;Eemnesserweg 56, Hilversum (&#39;40-&#39;55).&nbsp;Kugler lived in Hohenelbe and at different places in the Ruhr. From 1920 he lived in Utrecht, and from 1933 at different addresses in Hilversum.&nbsp;In 1955 he moved to Canada.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="p8f5y" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Kugler_I_001: Doopbewijs van Victor Kugler. Peetvader is Wilhelm Zier. Over hem weten we verder niets.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q4zim" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_003:&nbsp;Schoolrapport van Viktor Kugler van de Allgemeine Volks- un B&uuml;rgerschule in Hohenelbe, schooljaar 1906-1907. Latere rapporten bevestigen dit. Ook zijn &lsquo;death certificate&rsquo; vermeldt deze datum.&nbsp;AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_050: Overlijdensakte van Victor Kugler. Uit het Geburtsbuch van Hohenelbe blijkt dat de geboortedatum&nbsp;6 juni 1900 is.Mesto Vrchlab&iacute; (voorheen Hohenelbe): Geburtsbuch 1900, inschrijving 175, p. 42-43. Andere bronnen: AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_026: Geburts- und Taufschein Viktor Kugler, 12 mei 1928;&nbsp;Stadsarchief Amsterdam, toegangsnummer 30238: Verwijskaart in het Bevolkingsregister van Amsterdam;&nbsp;AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_040: Rijbewijs van Victor Kugler, afgegeven op 8 augustus 1951, &nbsp;Hoe deze onduidelijkheid is ontstaan is onbekend. Het geboortehuis heeft het adres Hohenelbe 119.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d0put" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie verder: <a href="en.wikipedia.org/wiki/Vrchlabí" target="_blank">https://en.wikipedia.org/wiki/Vrchlab&iacute;</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nkpol" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_033: Persoonsbewijs 039971 t.n.v. J. Kuinders. Dit is &lsquo;12/12&rsquo;, een simpel te onthouden verdubbeling van &lsquo;6/6&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wsppg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Archive in Nordrhein-Westfalen, Stadtarchiv Gladbeck: Meldekartei Duisburg-Hamborn, Franz Klose en Hausstandsbuch Tunnelstra&szlig;e 12, Duisburg-Hamborn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="czpg9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literature: Dineke Stam, &quot;&#39;I had to help them, they were my friends&#39;: Victor Kugler, helper of those in hiding&quot;, in: Anne Frank Magazine 2000, p. 18-23; Rick Kardonne (ed.), Victor Kugler, the man who hid Anne Frank, Jerusalem: Gefen, cop. 2008; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Volgens zijn doopkaartje werd&nbsp;Victor Kugler geboren op 5 juni 1900 en is hij op 10 juni 1900 gedoopt.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Een aantal bronnen noemt dezelfde datum. De geboorteplaats was Hohenelbe.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Zijn geboorteplaats Hohenelbe ligt in Tsjechi&euml;. Het gebied waar het ligt, maakte tot 1918 deel uit van Oostenrijk-Hongarije. De tegenwoordige naam is Vrchlab&iacute;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> 
Het vervalste persoonsbewijs van Kugler, met de naam Johannes Kuinders, had&nbsp;als geboortedatum 12 december 1900.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De identiteit van zijn vader is niet bekend.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Zijn moeder Emilie Kugler trouwde&nbsp;rond&nbsp;1909&nbsp;met de mijnwerker Franz Klose. Het gezin trok&nbsp;naar Duisburg, waar twee halfbroers en twee halfzussen van Victor werden geboren:&nbsp;Rudolf,&nbsp;Friedrich,&nbsp;Erna en&nbsp;Grete Emilie.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div>
In&nbsp;1911&nbsp;ging Victor naar de Rektoratschule Norbertinum. In&nbsp;1914&nbsp;ging&nbsp;hij terug naar Hohenelbe voor een opleiding aan de Fachschule f&uuml;r Weberei.

Hij werkte kort voor het Kalisyndikat&nbsp;in Berlijn. Tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog maakte hij deel uit van de Oostenrijkse marine in de Adriatische Zee. Als gevolg van de staatkundige herschikking van Europa kreeg&nbsp;hij de Tsjechoslowaakse nationaliteit. Vervolgens werkte hij twee jaar als elektricien in een mijn in Gladbeck. In&nbsp;1920&nbsp;werkte hij voor de Deutsche Maschinenfabrik AG (Demag) enige tijd in Utrecht. Hij bleef&nbsp;in Utrecht en trouwde&nbsp;in&nbsp;1928&nbsp;met Laua Maria Buntenbach. Kugler trad&nbsp;in dienst van Frans van Angeren, eigenaar van een banketbakkerij en lunchroom. Van Angeren importeerde&nbsp;ook bakkerijgrondstoffen, en raakte zo in de pectinehandel verzeild.

In&nbsp;juli 1933&nbsp;kwam&nbsp;Kugler via Van Angeren in contact met&nbsp;Otto Frank. Hij ging toen voor Opekta werken en verhuisde&nbsp;naar Hilversum. Ergens in de jaren twintig verliet&nbsp;Kugler het Tsjechoslowaakse staatsverband en opteerde&nbsp;voor de Duitse nationaliteit. In&nbsp;1933&nbsp;vroeg&nbsp;hij naturalisatie tot Nederlander aan, wat in 1936&nbsp;werd&nbsp;afgewezen maar in&nbsp;1938&nbsp;alsnog gehonoreerd.

Toen Otto Frank in de eerste oorlogsjaren met zijn bedrijven steeds meer problemen kreeg, nam&nbsp;Kugler de leiding van Gies &amp; Co op zich. Hij was&nbsp;een van de vier kantoormedewerkers, en daarom volledig op de hoogte van de onderduikplannen. Bij de inval van&nbsp;4 augustus 1944&nbsp;werd&nbsp;hij ook gearresteerd, en belandde&nbsp;via de Amsterdamse Huizen van Bewaring II en I in Amersfoort en Zwolle. In de laatste stad kreeg&nbsp;hij hulp van Gies-vertegenwoordiger Martin Brouwer.&nbsp;Eind maart 1945&nbsp;kwam&nbsp;hij met een kolonne gevangenen bij Zevenaar in een beschieting door Britse vliegtuigen terecht. Hij nam&nbsp;de benen en kwam via Rheden en Barneveld op Goede Vrijdag in Hilversum aan.

Eind&nbsp;1952&nbsp;werd&nbsp;Kugler weduwnaar. Hij hertrouwde&nbsp;met een Opekta-medewerkster en vertrok&nbsp;met haar en zijn nieuwe schoonfamilie naar Canada. Hier werkte hij onder meer als verzekeringsagent en als elektricien. Na zijn pensionering hield hij in samenspraak met Otto Frank en de Anne Frank Stichting een groot aantal voordrachten over de Achterhuisgeschiedenis en over het dagboek. In de latere jaren zeventig ging&nbsp;zijn gezondheid, vooral in mentaal opzicht, erg achteruit. Juist in deze periode was&nbsp;er ook de stroef verlopende samenwerking met de journaliste Helen Shapiro, die zijn biografie schreef. Het manuscript bleef&nbsp;jaren op de plank liggen en kwam&nbsp;na Shapiro&rsquo;s overlijden in handen van de journalist Rick Kardonne. Deze publiceerde&nbsp;het na bewerking pas in&nbsp;2008. Victor Kugler overleed&nbsp;op 81-jarige leeftijd in een Canadees ziekenhuis.

Adressen:&nbsp;Eemnesserweg 56, Hilversum (1940-1955).&nbsp;Kugler woonde&nbsp;in Hohenelbe en op verschillende plaatsen in het Roergebied.&nbsp;Vanaf 1920 woonde&nbsp;hij in Utrecht, en vanaf 1933 op verschillende adressen in Hilversum.&nbsp;In 1955 vertrok&nbsp;hij naar Canada.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="s1b2x" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Kugler_I_001: Doopbewijs van Victor Kugler. Peetvader is Wilhelm Zier. Over hem weten we verder niets.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dbyv9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_003:&nbsp;Schoolrapport van Viktor Kugler van de Allgemeine Volks- un B&uuml;rgerschule in Hohenelbe, schooljaar 1906-1907. Latere rapporten bevestigen dit. Ook zijn &lsquo;death certificate&rsquo; vermeldt deze datum.&nbsp;AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_050: Overlijdensakte van Victor Kugler. Uit het Geburtsbuch van Hohenelbe blijkt dat de geboortedatum&nbsp;6 juni 1900 is.Mesto Vrchlab&iacute; (voorheen Hohenelbe): Geburtsbuch 1900, inschrijving 175, p. 42-43. Andere bronnen: AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_026: Geburts- und Taufschein Viktor Kugler, 12 mei 1928;&nbsp;Stadsarchief Amsterdam, toegangsnummer 30238: Verwijskaart in het Bevolkingsregister van Amsterdam;&nbsp;AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_040: Rijbewijs van Victor Kugler, afgegeven op 8 augustus 1951, &nbsp;Hoe deze onduidelijkheid is ontstaan is onbekend. Het geboortehuis heeft het adres Hohenelbe 119.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xz2ip" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie verder: <a href="nl.wikipedia.org/wiki/Vrchlabí" target="_blank">https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrchlab&iacute;</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5j6lb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_033: Persoonsbewijs 039971 t.n.v. J. Kuinders. Dit is &lsquo;12/12&rsquo;, een simpel te onthouden verdubbeling van &lsquo;6/6&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="emzoc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_Kugler_I_026: Geburts- und Taufschein Viktor Kugler, 12 mei 1928. Volgens Kuglers trouwakte uit 1927 heet ze Emilia. Zijn schoolrapporten tekent ze met &lsquo;Emma&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="reqpk" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Archive in Nordrhein-Westfalen, Stadtarchiv Gladbeck: Meldekartei Duisburg-Hamborn, Franz Klose en Hausstandsbuch Tunnelstra&szlig;e 12, Duisburg-Hamborn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r9z1c" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Literatuur: Dineke Stam, &quot;&#39;Ik moest hen helpen, ze waren mijn vrienden&#39;: Victor Kugler, helper van de onderduikers&quot;, in: Anne Frank Magazine 2000, p. 18-23; Rick Kardonne (ed.), Victor Kugler, the man who hid Anne Frank, Jerusalem: Gefen, cop. 2008; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis; wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

A_Kugler_III_015

Victor Kugler, datum onbekend

Victor Kugler worked for Opekta and was one of the small group who helped those hiding in the Secret Annex.

Victor Kugler was medewerker van Opekta en één van de helpers van de onderduikers in het Achterhuis.

Otto Frank returns