In opdracht van de Anne Frank Stichting deed het Verwey-Jonker Instituut in 2019 en begin 2020 onderzoek naar de ontvankelijkheid voor illiberaal en antidemocratisch gedachtegoed en de weerbaarheid daartegen in Nederland. De vandaag verschenen rapportage is de eerste rapportage van een nieuw, longitudinaal onderzoek.
Democratische gezindheid
Uit het onderzoek blijkt dat de meeste Nederlanders het eens zijn over de grondbeginselen van de parlementaire democratie en rechtsstaat. Zij onderschrijven onder meer dat regeringspartijen bij verkiezingen mogen worden afgestraft als zij hun beloftes niet nakomen, dat oppositiepartijen en media vrij zijn om de regering te bekritiseren en dat er onafhankelijke rechters moeten zijn. Met andere woorden: de democratische gezindheid is groot. Tegelijkertijd kiest een aanzienlijk aantal Nederlanders (waarvan de overgrote meerderheid de beginselen van de parlementaire democratie zegt te onderschrijven) voor niet-democratische opties om grote problemen in de Nederlandse samenleving aan te pakken.
Snel en daadkrachtig
Zo zegt bijna de helft van de Nederlanders (46%) dat ‘regeringen moeten doen wat de meeste Nederlanders willen, ook al zijn er wetten die dat niet toestaan’. Een op de drie Nederlanders (37%) vindt dat een regering het meepraten en meebeslissen van oppositiepartijen mag inperken om grote problemen in het land sneller en daadkrachtiger aan te kunnen pakken. Een kwart van de Nederlanders (25%) vindt dat de regering uitspraken van rechters mag negeren als deze het beleid van een regering hinderen. Ruim één op de vijf Nederlanders (22%) vindt dat de regering het parlement (Tweede Kamer) mag negeren als het parlement de regering tegenwerkt in het maken en uitvoeren van beleid. Deze percentages worden hoger als het om concrete problemen gaat waarover Nederlanders zich zorgen maken en waarvan zij vinden dat deze snel en daadkrachtig moeten worden aangepakt. Denk aan de komst en opvang van vluchtelingen of de gevolgen van de klimaatverandering.
Bezorgdheid en boosheid
Ondervraagden die van mening zijn dat ‘een sterke leider die zich niet druk hoeft te maken om parlement en verkiezingen’ een goede manier is om Nederland te besturen, zeggen dit vanuit een gevoel van urgentie en ook vanuit emoties zoals bezorgdheid en boosheid over de daadkracht van de politiek om complexe problemen op te lossen. Want hoewel veel Nederlanders de parlementaire democratie op zich een goede bestuursvorm vinden, oordeelt een groot aantal negatief over het functioneren ervan.
Breed vertegenwoordigd
Ron van Wonderen, onderzoeker Verwey-Jonker Instituut: ‘De resultaten laten zien dat Nederlanders met een voorkeur voor autocratische en illiberale vormen van landsbestuur niet onder één noemer te vangen zijn. We zien autocratische en illiberale voorkeuren terugkomen onder laag- én hoogopgeleiden en bij aanhangers van alle politieke partijen.’
Bewustwording
Ronald Leopold, algemeen directeur Anne Frank Stichting: ‘De steun die een deel van de Nederlanders voor niet-democratische bestuursvormen uitspreekt, komt voort uit de wens om complexe en urgente problemen snel en daadkrachtig op te kunnen lossen. Het veldwerk voor dit onderzoek is begin 2020 afgerond, vlak voordat de coronapandemie uitbrak. We zijn benieuwd, en ook beducht, wat de bevindingen van het volgende onderzoek cq de tweede rapportage zullen zijn. Het is belangrijk om mensen, waaronder jongeren, bewust te maken van het grote belang van de democratische rechtsstaat en de betekenis ervan voor een vreedzame, gelijkwaardige samenleving. Dit geldt niet alleen voor Nederland. In veel landen staat de vrije, democratische rechtsstaat onder druk.’