Anne Frank: van dagboekschrijver tot icoon

Hoe werd het dagboek van Anne Frank één van ’s werelds meest gelezen boeken? En hoe komt het dat Anne uitgroeide tot een internationaal bekend icoon? Lees hier op welke manieren Annes dagboek miljoenen lezers inspireert.

Jeffrey Shandler

Hoe kon een dagboek – achtergelaten in de vorm van notitieboeken en losse vellen waarvan het bestaan vijf jaar lang slechts bij een enkeling bekend was – uitgroeien tot een van ’s werelds meest gelezen boeken? En hoe kon de schrijfster hiervan zich ontwikkelen tot een internationale bekendheid, ondanks haar overlijden twee jaar voor de eerste publicatie van het boek? Het dagboek van Anne Frank is bijzonder, net als het verhaal over de publicatie ervan en de betrokkenheid van miljoenen lezers van over de hele wereld.

Anne schrijft haar dagboek

Anne begon haar dagboek in juni 1942, twee dagen na haar dertiende verjaardag en een paar weken voordat haar familie onderdook in het achterhuis van Prinsengracht 263, het pand waar het bedrijf van haar vader Otto was gevestigd. Het gezin hoopte zo te ontsnappen aan de Jodenvervolging in het door de nazi’s bezette Amsterdam.

Alle twee jaar dat Anne met haar ouders, haar zus en vier anderen zat ondergedoken, bleef ze haar dagboek bijhouden. Na een oproep van de regering in ballingschap aan de mensen in Nederland om dagboeken, aantekeningen en documenten te bewaren en zo de bezetting door de nazi’s te documenteren, besloot Anne in het voorjaar van 1944 haar dagboek te herschrijven.

Ze gebruikte haar originele dagboekaantekeningen als basis voor een roman en droomde ervan haar boek te publiceren. Toen ze samen met de andere onderduikers van het Achterhuis op 4 augustus 1944 door de Sicherheitsdienst werd gearresteerd, was haar werk echter nog niet voltooid.

Otto krijgt Annes dagboek

Kort na de arrestatie ontdekten Miep Gies en Bep Voskuijl, twee van de helpers, het dagboek en de andere papieren in het Achterhuis. Toen in het jaar daarop de zekerheid kwam dat Anne in Bergen-Belsen was gestorven en dus niet terug zou keren, gaf Miep alle documenten van Anne aan Otto Frank. Hij was de enige van het gezin die de Holocaust had overleefd.

Otto vond de geschriften van zijn dochter zó ontroerend en getuigen van zulk opmerkelijk inzicht, dat hij al snel enige passages van het dagboek deelde met zijn moeder en enkele dierbare vrienden. Overtuigd van het feit dat het dagboek moest worden uitgegeven, maakte Otto een bewerking van beide versies van het dagboek plus een aantal van de korte verhaaltjes die Anne ook had geschreven tijdens de onderduik.

Het Achterhuis wordt beroemd

De eerste editie van Het Achterhuis, de titel die Anne zelf had bedacht voor haar boek, werd in 1947 in een oplage van 3.036 exemplaren gepubliceerd. Kort daarna werd het vertaald naar enkele talen groter dan het Nederlands: in 1950 naar het Frans en Duits en in 1952 naar het Engels. En een paar jaar later stond er een toneelstuk gebaseerd op Annes boek op Broadway.

Het stuk toerde internationaal en werd verfilmd in Hollywood. In 1960 werd het voormalige onderduikadres van de familie Frank aan de Prinsengracht 263 een museum: het Anne Frank Huis. Intussen kenden velen overal ter wereld Annes levensverhaal en was Anne het bekendste slachtoffer van de Jodenvervolging door de nazi’s geworden.

Otto en de herinnering aan Anne

Otto Frank nam zijn rol als beheerder van Annes dagboek op besliste wijze ter hand. Aan de ene kant deed hij er alles aan om het leven en werk van zijn dochter bekendheid te geven door vertalingen van het dagboek (meer dan 30 talen in 1970) en de toneelbewerking ervan. Als reactie op de Holocaust wilde hij zich inzetten voor de universele rechten van de mens.

Voor zowel Anne als haar vader stond Joods-zijn niet vijandig tegenover universalisme, maar werd het juist gesterkt door de omarming ervan. Otto wilde daarom dat het Anne Frank Huis niet alleen een plek zou zijn om de Holocaust te gedenken, maar ook een educatieve organisatie waar jonge mensen uit de hele wereld konden zoeken naar manieren om samen in vrede te leven.

Dit resulteerde in de oprichting van het Internationaal Jeugdcentrum binnen het Anne Frank Huis. Jaarlijks werden er conferenties en bijeenkomsten gehouden waar jongeren discussieerden over onderwerpen als discriminatie, democratie, interculturele communicatie, religie en internationale samenwerking.

Aan de andere kant hield Otto er echter streng toezicht op hoe Annes leven en werk in het openbaar verschenen. Hij gaf slechts toestemming voor één toneelvertolking van het dagboek en er mochten maar mondjesmaat fragmenten uit Annes werk worden gebruikt in boeken, toneelstukken of films. Slechts enkele organisaties die de herinnering aan Anne levend wilden houden, werden goedgekeurd en er was geen toestemming voor officiële Anne Frank-memorabilia.

Anne is van iedereen?

Otto’s beschermende houding ten opzichte van zijn dochters nalatenschap stond op gespannen voet met de vele lezers van het dagboek, die ieder op hun eigen manier met Annes werk en haar levensverhaal bezig waren. Leraren gebruikten het dagboek als onderdeel van hun literatuur- en geschiedenislessen. Mede hierdoor werd het lezen van het dagboek een bekende overgangsrite voor adolescenten.

Schrijvers van fictie en poëzie zetten hun fantasie in om Annes belevingswereld te onderzoeken of een alternatieve levensloop voor haar te bedenken. Vooral na Otto Franks overlijden in 1980 zijn er honderden uitvoeringen gerealiseerd – van toneelstukken en speelfilms tot muzikale composities en choreografieën – vanuit de wens Anne tot leven te wekken en haar te horen en te zien. Kunstenaars verkennen Annes iconische status en verhouden zich tot haar als ambitieus – en inspirerend – kunstenaar.

Overal ter wereld zijn gedenktekens ter nagedachtenis aan Anne opgericht in de vorm van naar haar genoemde tuinen, parken en scholen. Religieuze eerbetuigingen – of het nu een requiem is of het citeren van haar woorden tijdens een Pesachviering – brengen Annes leven en werk in verband met heilige rituele en spirituele ethiek.

Dat er in de loop der jaren steeds talrijker en op steeds meer verschillende manieren verbinding gemaakt is met Anne, vormt op zichzelf een opmerkelijk fenomeen. Het zijn vooral individuen en kleine gemeenschappen die, geïnspireerd door de intimiteit van Annes werk en haar talent, hun eigen creatieve verbond met Anne smeden.

Veelzijdig icoon

Deze grootschalige omarming van Anne Frank maakt haar tot een iconische figuur wier status als voorbeeld even divers als wijdverbreid is. Zo is ze geportretteerd als archetypische Jood, Holocaustslachtoffer, voorvechter van mensenrechten, meisje, jongvolwassen auteur, dagboekschrijfster en feministe.

Geen van deze attributies past perfect of biedt een volledige verklaring voor haar betekenis; de sleutel tot het begrijpen van Anne als icoon ligt juist in het geheel van deze paradigma’s. Haar postume bekendheid illustreert dat de betekenis van een icoon niet vaststaat. De significantie ervan verschuift, zoals de ideeën over dat waar een icoon voor staat meebewegen met de veranderende wensen van degenen die het omarmen.

De uiteenlopende waardes die men aan Annes leven en werk hecht, weerspiegelen de worsteling van mensen van verschillende nationaliteiten, religies en ideologieën om betekenis te geven aan de Holocaust.

De toegenomen interesse in het bestuderen van de geschriften van jonge vrouwen heeft geleid tot herwaardering van Annes dagboek als een literair meesterwerk. En de inspiratie die activisten in haar leven en werk hebben gevonden, maakt haar tot een voorvechter van mensenrechten, ondanks het feit dat haar potentieel om een publiek pleitbezorger van sociale rechtvaardigheid te worden in de kiem is gesmoord door haar dood op vijftienjarige leeftijd.

Anne Frank in het collectief geheugen

Anne Franks bekendheid heeft inmiddels bijna iedereen die haar persoonlijk kende overleefd; binnenkort zal deze ook de laatste ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog overleven. Wanneer er geen overlevenden van de Holocaust meer zijn en het gedenken ervan is overgedragen aan de volgende generaties, blijft Anne in het collectieve geheugen het bekendste symbool van de miljoenen slachtoffers van deze genocide.

Terwijl nieuwe generaties haar dagboek lezen en kennismaken met haar leven, zal ook haar iconische status opnieuw worden overdacht. En met het verstrijken van de tijd ontstaan er nieuwe mogelijkheden om symbolische waarde aan Anne toe te schrijven en zullen er nieuwe vragen worden gesteld over de gevolgen hiervan.

Lessen

Wanneer mensen Anne Franks dagboek lezen of de plek bezoeken waar het grootste deel ervan is geschreven, maken ze niet alleen kennis met een uitzonderlijk werk dat tot stand is gekomen tijdens de Holocaust, ze sluiten zich ook aan bij een grote internationale groep van lezers en museumbezoekers die elk een eigen invulling geven aan haar leven, dat zij zo persoonlijk en openhartig beschreef.

Er valt veel te leren uit het verhaal van deze jonge vrouw, die leefde en stierf in een verschrikkelijke tijd. Daarbij kunnen we ook het nodige opsteken van de schat aan reacties die worden geïnspireerd door Anne Frank: het toont de vele mogelijkheden om duiding te geven aan deze krachtige samenvloeiing van herinnering en verbeelding.

Over de auteur

Jeffrey Shandler is professor en hoogleraar “Jewish Studies” aan de Rutgers Universiteit, New Jersey. Hij is auteur van Holocaust Memory in the Digital Age: Survivors’ Stories and New Media Practices (Stanford University Press, 2017), en co-redacteur van de publicatie Anne Frank Unbound: Media, Imagination, Memory (Indiana University Press, 2012).

Literatuur

Enzer, Hyman A. & Solotarof-Enzer, Sandra (eds.), Anne Frank: Reflections on Her Life and Legacy (Urbana, IL: University of Illinois Press, 2000).
Kirshenblatt-Gimblett, Barbara & Shandler, Jeffrey (eds.), "Introduction". In: Anne Frank Unbound: Media, Imagination, Memory (Bloomington, IN: Indiana University Press, 2012).
Prose, Francine, Anne Frank: The Book, The Life, The Afterlife (New York, NY: HarperCollins, 2009). Nederlandse uitgave: Anne Frank. : leven en werk van een schijfster (Amsterdam: Atlas, 2009).
Steenmeijer, Anna G. (ed.), A Tribute to Anne Frank. (Garden City, NY: Doubleday & Co., 1971). Nederlandse uitgave: Weerklank van Anne Frank (Amsterdam: Contact, 1970).